Articles

ABSTRACT

This paper analyses various trends in the Hungarian perception of and reactions to the rise of Solidarity and the Polish crisis of 1980-81. It aims to paint a nuanced picture of the time between the relative legitimacy of the Kádárist dictatorship and the more open challenges it started to face in its last decade by analysing three spheres: the official, the dissident, and the rather restricted intersection between the two. It aims to show, first, how the Hungarian authorities reacted to the Polish crisis and what was at stake for them. The paper also highlights how the image of Polish developments was rather effectively manipulated by the Hungarian press and how narrow the limits of official tolerance were. At the same time, Polish developments served as a major inspiration for Hungarian dissidents who, using primarily Polish examples, reformulated themselves as the democratic opposition around this time. The Polish crisis was the moment of greatest activity and outreach for this milieu until the gradual extension of pluralism in the Hungary of the late 1980s.

 

I. Connections in the Bloc

This paper analyses various trends in the Hungarian perception of and reactions to the rise of Solidarity and the Polish crisis of 1980-81.¹ In the sixteen months between the legal recognition of Solidarity in August 1980 and the declaration of martial law in December 1981, Polish developments were among the major concerns of various Hungarian actors ranging from Hungarian communist leaders through politically minded intellectuals all the way to groups of dissidents.² Studying Hungarian reactions to this last major crisis in Soviet-ruled Eastern Europe before 1989 can thereby provide us with a better grasp of authoritarian self-legitimation, the rather narrow spectrum between official and dissident positions, and the formation of the Hungarian democratic opposition.³ In analysing these three spheres (the official, the dissident and the one intersecting the other two) on the basis of Hungarian reactions to Polish developments in 1980-81, my aim is to paint a nuanced picture of the times between the ‘relative legitimacy’ the consolidated Kádárist dictatorship enjoyed in the 1960s and 1970s and the more open challenges it started to face in its last decade.⁴ I argue in particular that the activities of the Hungarian democratic opposition not only received a great impetus from Polish developments but in fact reached their all-time peak during these months – until the last years of the dictatorship when pluralism was officially acknowledged and was gradually allowed to expand.⁵

Before turning to the developments of 1980-81, I want to devote some words to the historical background, focusing on the curious history of Hungarian-Polish relations. The histories of the two countries in modern times were at odds with each other in major ways: Hungary experienced its moment of grandeur under the Dual Monarchy at the time Poland was still partitioned in the late 19th century, then Poland emerged at the end of the First World War just at the time when (as part of the collapse of the Habsburg Empire) Hungary was greatly diminished. Poland was one of the prime victims of the Second World War when Hungary pursued an alliance with Nazi Germany. Examples of such basic divergence could be extended further. Hungarian-Polish relations have nevertheless been quite exceptionally good. Goodwill between the two peoples found different manifestations starting from close connections between the respective national movements in the 19th century (including significant Polish participation in the ultimately unsuccessful Hungarian war of independence of 1848-1849, one of whose most venerated actors in the Hungarian historical memory was Józef Bem), the notable level of Hungarian help provided to Polish refugees during the Second World War, and marked Polish identification with the Hungarian cause in 1956 – a revolution that in fact started with a sympathy march for the changes then underway in Poland on 23 October 1956.⁶

Moreover, there was a widespread tendency in the Eastern bloc to closely observe developments in other countries because there was a rather general understanding that the direction they took could matter at home too. Hopes for liberalization (or perhaps more accurately relaxation of control) could be encouraged by developments that took place in other Eastern bloc countries. Similarly, the strengthening of repressive measures in one place could be perceived by those hoping for liberalization as heralding the threat of similar developments all over the bloc. Such developments ultimately depended on two major factors: the political course of the Soviet Union and the uses local communists made of their space to manoeuvre. The latter, it ought to be added, was never clearly defined. Local communist leaders first had to manoeuvre to find out how much they were allowed to do so. This was practically the only way to estimate the limits of Soviet tolerance. Soviet military intervention ensued in poorly defined contexts where, ironically, every move had to be historically-ideologically justified and the past often drastically rewritten or even falsified to suit the needs of the present. To take just one Polish-Hungarian example, the comparison between the fates of Władysław Gomułka and Imre Nagy can be instructive in this regard. Whereas Gomułka became the leader of communist Poland in 1956 and remained in power until 1970, Nagy was executed for his role in 1956 and subsequent unwillingness to compromise himself in June 1958 – in spite of the fact that prior to 1956 their roles and status were quite similar. Moreover, Imre Nagy was executed by János Kádár, whose role was not very different from Nagy’s in the days of the Hungarian Revolution – at least until early November 1956.

Importantly, in the late 1970s both Hungary and Poland could make claims to be in the vanguard of developing their communist regimes in posttotalitarian directions.⁷ As opposed to the Stalinist type of rule that characterized East Germany and Bulgaria, and the renewal of hardline rule in Czechoslovakia and Romania in the late 1960s and throughout the 1970s, Poland and Hungary could appear relatively moderate.⁸ Poland was least impacted by the orthodox features of Stalinism to begin with. Polish communists orchestrated no show trials and did not collectivize agriculture. Moreover, Poland had a strong Church and a relatively free cultural life.

Starting in the late 1950s and early 1960s, communist Hungary under János Kádár was also keen to distinguish itself from its former incarnation under Mátyás Rákosi. This renovation never amounted to structural-institutional changes aside from the always contested and never consistently applied economic reform measures.⁹ As Melinda Kalmár’s monograph suggests, this new attitude first emerged in the period of reprisals: it emerged simultaneously with the heavy-handed reinstitution of the dictatorship, and not afterwards. Thus, restoration and renovation were in fact part of one and the same process.¹⁰ As János Rainer has argued, Kádárism should be viewed as a post-totalitarian regime pursuing a pragmatic revision of its actual governing methods rather than an explicit reformist orientation.¹¹ Nevertheless, the Kádárist leadership was explicitly committed to putting the practices of the ‘wild years’ behind them. It is of some significance that Kádár was personally involved in those years both as a perpetrator and as a victim. He could thus draw on sufficient personal experience to appreciate the advantages of creating a less arbitrary and more reliable rule.

 

II. The Official Hungarian Stance

I would still claim that the judgment of the Hungarian leadership about Solidarity was in no sense fundamentally more liberal than those of communist leaders in other countries. Nevertheless, there were important tactical differences that deserve to be highlighted. The Czechoslovak, Bulgarian, and East German leaders considered the Polish agreements of August and September 1980 as grave mistakes on the part of the Polish communists. In consequence, they instantly demanded the ‘restoration of order’ and declared their countries ready to offer ‘fraternal’ (i.e. military) help.

The Hungarian leadership, on the other hand, at first maintained that the Polish leadership was competent enough to solve its own problems and should be trusted with the resolution of the crisis. János Kádár expressed his faith in the viability of political methods and saw the use of the military solution as justified only in the case of ‘extreme peril to the system’. He even considered the strikes by workers and their initial grievances to be justified. In short, while they were concerned to some extent, what was taking place in Poland did not seem to overly impress the Hungarian communist leader at first.

Perhaps the two factors that distinguished him most from other Eastern bloc leaders was the confidence he based on having ‘resolved’ a much graver crisis in 1956, as he understood it, and his sense of the widespread acceptance of his restored-renovated regime. Moreover, while Polish developments were troubling to some extent, Hungarian leaders could continue using one of their major legitimizing arguments about the ‘relative successes’ of the ‘Hungarian model’. They could even contrast their achievements with the ongoing failures of Poland. Thus, the Polish crises in some sense even helped them reassert the propagandistic notion of a different, stable, efficient and legitimate socialist regime.

With the prolongation of the Polish crisis, however, the attitude of the Hungarian leadership turned harsher. The Central Committee even sent a letter to the Polish leadership in September 1981 expressing its shock at the atmosphere created by ‘unrestrained anti-Communist and anti-Soviet demagoguery’.¹² This hardline letter demanded ‘open and consistent action’ and called on the Polish leadership to account for their failure to stop ‘activities aimed at liquidating the socialist order’.¹³

Ultimately, Kádár was relieved at the declaration and swift implementation of martial law in December 1981 and proved eager to help the Polish leadership ‘in these decisive moments requiring firm action’.¹⁴ He was in direct contact with General Wojciech Witold Jaruzelski from the first day of martial law and was most willing to share his insights on how best to consolidate. At the same time, he drew an important conclusion from the 13th of December 1981: if Poland was ‘allowed to occupy itself ’, i.e. could avoid direct Soviet occupation, then the space for manoeuvre that leaders of the Eastern bloc possessed must have increased.

This meant to him in concrete terms that Hungary could press for acceptance into the World Bank and the International Monetary Fund to gain Western credits; these deals were concluded in 1982. In other words, the essentially loyalist Hungarian foreign policy line could increasingly be supplemented by steps its leadership perceived to be in its own interests and those of its country, but not necessarily in line with Soviet orthodoxy or concrete Soviet recommendations. As it would turn out, Western credits contributed to the maintenance of acceptable living standards in communist Hungary throughout the 1980s, but at the cost of deeper indebtedness. In short, the level of Hungarian indebtedness might to some extent be considered an unintended and clearly ironic consequence of the declaration of martial law in Poland.

 

III. Official Voices

The originally less intolerant Hungarian attitude towards the Polish crisis was reflected in the Hungarian press as well. Its unfolding was depicted in a more complex manner than in the press of other state socialist regimes – even though the central ambiguities were clearly in line with the demands of a centralized state. The initial official approach to reporting on Polish developments was that campaign-like propaganda must be avoided. The Hungarian authorities believed that the most efficient way to proceed would be not to highlight the Polish issue much at all. Even though not ruling out some vulgar abusive and language directed at Solidarity, this implied a relatively reserved tone and occasionally allowed for differentiated content. In all likelihood, this approach to Polish developments proved more credible than the employment of hardline communist phraseology would have done.

Hungarian press propaganda preferred to highlight the unruliness, poverty and laziness of the Poles as well as the (supposedly) resulting financial burden on Hungary. This triggering of ‘welfare chauvinism’ seems to have proven rather successful at influencing public opinion. According to opinion polls, the image of Poles worsened in Hungary as the combined result of the Polish crisis and related local propaganda: while Poles were highly popular in the 1970s (in fact, they were among the most popular people in the world when tested on politically rather neutral questions such as ‘whom would you like to marry?’ and ‘whom would you like to have as your neighbour?’), this overwhelming sympathy had disappeared by the 1980s. While explicit antipathy for the cause of Solidarity was not exceptional in Hungary either, and the worsening stereotypes of Poles were certainly politically embedded, the great majority of those Hungarians who were impacted by Hungarian propaganda did not in all likelihood explicitly think of it in terms of pro-communist mobilization of opinion. In other words, I would argue that Hungarians did not like Poles less in the 1980s than previously because of their knowledge about and negative assessment of the cause of Solidarity, but rather because they had hardly any concrete information on Solidarity and simultaneously were the recipients of anti-Polish messages.

The techniques of this manipulation can best be studied through the pages of Népszabadság, the Hungarian party daily. The first reports Népszabadság printed on the Polish crisis presented the Polish leadership as self-critical: it was supposedly making earnest attempts to regain the people’s trust. At the same time, Népszabadság labeled strikes ‘work stoppages’ (munkabeszüntetések), which it repeatedly denounced as ‘unfruitful’. Curiously, strikes were practically always depicted as problems only of the recent past: they were constantly reported to have just ended. Life in Poland during the early months of the legal existence of Solidarity was thus continuously depicted as ‘returning to normal’, though it was occasionally admitted (clearly euphemistically, again) that the ‘work rhythm’ was ‘not adequate’.¹⁵ The word Solidarity was mentioned on 4 October 1980 for the first time but the organization was referred to from the beginning as ‘the so-called Solidarity’. Nevertheless, Népszabadság journalists seemed eager to point out that party members also belonged to it. Articles even claimed that Solidarity existed to ‘strengthen the socialist order’ and was dedicated to the ‘improvement of work discipline’. Reality was thus supposed to ‘contrast sharply’ with Western ‘anti-Polish propaganda’.¹⁶

In the fall of 1980, Népszabadság devoted attention almost exclusively to the Polish party, its congresses, resolutions and announcements. In short, what top leaders said was reported instead of what was going on in the country. At the same time, the sources of the crisis were still identified as excessive investment, underestimation of the importance of agriculture, and the exaggerated ‘propaganda of success’.¹⁷ Thus, the blame was chiefly put on the shoulders of the Polish communists. The recommendation of the Hungarian party daily was that Poland should introduce complex economic reforms. In other words, Népszabadság maintained that Polish problems could be solved by adopting something akin to the Hungarian way of reform: making economic changes without granting political concessions.

Soon, however, the tone changed significantly. Népszabadság now claimed that Solidarity was under threat and ‘a clear-cut dividing line needed to be drawn’ between supporters and enemies of socialism.¹⁸ From this moment on, Solidarity was depicted as the organizer of irresponsible strikes in the present: it was thus made clear that there was an ongoing problem in Poland. Significantly, the Hungarian party daily now also began translating Russian-language articles on Poland. The first of these appeared on 25 November 1980. The contents of these translated articles were markedly different from the usual veiled reports and ambivalent assessments written by Hungarian journalists. The translated Russian articles tended to claim that Solidarity was political in character and insisted that dual power could not be maintained. This change of rhetoric on Poland in late 1980 took place precisely at the time the Hungarian communist party adopted its first resolution on the opposition in Hungary. Foreign policy and internal policy seem to have been closely interrelated indeed.

The scheme used to explain the conflict hardly changed throughout the months of 1981. Népszabadság now kept on reporting that Solidarity was manipulated by anti-socialist forces, was becoming increasingly political, and was on its way to becoming a full-blown counter-revolutionary organization. By the spring of 1981, the paper even argued that Solidarity was solely responsible for the Polish economic situation. The exact amounts of losses (always in the range of millions) supposedly caused by Solidarity actions were repeatedly quoted. In sum, while the reports on Poland published in 1980 were confident in tone and thematically centred on what was formerly done wrongly but now corrected by the party, the focus in 1981 was on the actions of Solidarity and how things were worsening.

On 9 June 1981, the Hungarian Political Committee asked the press to report ‘with more urgency on Polish developments’.¹⁹ As a consequence, in September 1981, Solidarity was reported to be using ‘political and physical terror’.²⁰ Népszabadság sounded positively hardline by this point in time: it claimed that ‘every means available could be used at this last moment to confront the counter-revolution’, whose ‘tactics and offensive propaganda’ were originally planned by ‘Western spies’ such as Adam Michnik and Jacek Kuroń.²¹ Solidarity was even reported to be ready to arm its members. It supposedly went so far as to declare military confrontation unavoidable.

Importantly, even as such hardline rhetoric was adopted, the Polish army was still reported to be ready to defend the country’s basic interests. In other words, the military solution, but not military intervention in Poland, was thus justified in advance. Upon the declaration of martial law, the Hungarian party daily was happy to declare that ‘order’ and ‘discipline’ were being restored. It presented Poland as a sovereign country on the path to socialist regeneration.

From the Polish story as told by the Hungarian party daily Népszabadság a number of conclusions can be drawn. First, Népszabadság originally adopted a comparatively soft tone and critical assessment of the communist authorities that largely corresponded to the Kádárist political convictions of the party. Several Népszabadság articles reiterated that what Poland really needed was to apply the Hungarian method of reforms: some economic reforms without any serious political concessions in the vein of Kádárism would supposedly solve the temporary crisis. Moreover, Népszabadság did not propagate a demagogic anti-Solidarity line until late 1980. While critical of Polish policy, neither did the Hungarian party daily make strongly worded demands for action until as late as the summer of 1981.²² The Polish crisis was thus essentially used to claim how important the combination of restoration and reform were, the combination that was arguably at the heart of the Kádárist consolidation and its perceived success.

Nevertheless, the tone of the major printed Hungarian communist organ became abusive in 1981. Once again in accordance with party prescriptions, it started to demand the declaration of martial law in the second half of 1981 which it (admittedly somewhat curiously) presented as a way of preserving Polish sovereignty. This interpretation fit into the self-interested Hungarian communist beliefs in the increase of the room for manoeuvre. I would thus argue that the paper took a fundamentally authoritarian but relatively differentiated stance. In important ways, Népszabadság reflected the paradox at the heart of consolidated Kádárism, a survivable dictatorship in the age of popular sovereignty. Kádárists tried to take a twisted road to arrive at less disastrous results.

 

IV. Testing the Limits of Tolerance

Just as the official stances presented here may have been relatively differentiated in comparison with the positions taken in other communist-ruled countries, there were various attempts that to test the rather narrow limits of tolerance within the controlled public sphere. Contrary to official views and expectations, certain intellectuals were keen on evoking the notion of Hungarian-Polish friendship, and various historical and cultural affinities in particular. The regime was not able to completely eliminate the grey zone where ideas could be semi-openly negotiated, but it made certain to levy fines on people for public utterances of this kind.

Tiszatáj, a literary journal published in Szeged, printed 66 pages titled Cracovian Panorama in its June 1981 issue.²³ The focus was on unknown but important details about Cracow potentially relevant for the Hungarian readership. As Csaba G. Kiss formulated it later, the prime ambition was to ‘provide a few insights and increase interest in exploring more’ of this ‘city, perhaps next to Vienna, the coziest for Hungarians’.²⁴ While the similarities between Polish and Hungarian history were recurrently emphasized and some references were made to the ‘friendship of a thousand years’ as well, the content of the issue could hardly be seen as overtly political. The problem the authorities had was with allusions at the wrong time.

The fact that the Cracovian Panorama was published in the summer of 1981 was partly due to an accident in publishing schedules. The chief editors of Hungarian journals were explicitly called on to decrease the quantity of Poland- related publications on 20 May 1981. As Dezső Tóth, the apparatchik who announced this decision to them, expressed it, this did not ‘mean banning Polish issues but it is desirable to water it down compared to the usual even when the theme is historical. It is not considered desirable at all to have more of any nature on Poland because this would have political significance.’²⁵

In reaction to being questioned about the June issue, László Vörös, the chief editor of Tiszatáj between 1975 and 1986, claimed that their plan for the year 1981 was made much earlier than this announcement. Namely, it was already prepared in December 1980. Vörös also clarified that the plan was properly presented to the assessors of journals, who accepted it on 25 March 1981. Moreover, he insisted that their June issue was already in the printing house by 20 May – the day more elaborate discussion on any Polish themes was declared unwanted from high up in the political hierarchy. Vörös defended the publication not only by claiming that ‘the instruction only concerned future policy’ but also by arguing, rather cleverly, that ‘this [issue] creates the impression that the party is honest when claiming that in spite of all worries it trusts that the situation of socialist Poland is stable.’²⁶ Still, the journal and its editor received financial penalties for their ‘misbehaviour’.

Another alternative (one might say semi-dissident) Hungarian journal, Mozgó Világ went further. Mozgó Világ established a section devoted to Central Europe in 1981 and attempted to subvert the official desire to downplay Polish issues in a much more direct way than Tiszatáj’s editors.²⁷ It wanted to publish travel reports on contemporary Poland and had the issue prepared and even printed, but then it was quickly withdrawn from circulation. Being able to read impressions of contemporary Poland was judged as a source of potentially serious harm for the Hungarian reader.

It is worth remarking that, even though these were not directly caused by their Poland-related tests of the limits of official tolerance, both Tiszatáj and Mozgó Világ had sanctions placed against them in the 1980s. The editorial board of Mozgó Világ was forced to resign and was replaced in 1983; Tiszatáj was temporarily banned in 1986. While some would emphasize that the mere existence of alternative intellectual journals of the kind testifies to the fact there was a sphere – a kind of tolerated third zone – between the first sphere, the authorized one, and the second one, the unauthorized free public sphere, I consider it to be an equally significant fact that this in-between sphere was also closely supervised and would come under repeated attacks even in the mid-1980s.²⁸

The most important background of the initiatives on Polish themes in 1980-1981 was the impressive quantitative increase in studies on the history of Polish literature, on literary parallels and connections and, more generally, on Polish historical themes in Hungary, that characterized the 1970s.²⁹ Among those who tested the limits of tolerance in 1980-81, the small but highly active and visible group of Hungarian scholars of Polish literature played an important role. They tried to serve as mediators at a time when any more serious public discussion of Polish developments was officially declared unwanted and the Hungarian authorities were intent on denying even basic information. In sum, the narrow limits of official tolerance were strictly enforced. Thus, a more open and serious assessment of the situation became nearly impossible, excluding the rather informal though increasingly well-organized circles of dissidents. The months of the Polish crisis proved to be a crucial moment for them.

 

V. The Solidarity Crisis and the Emergence of the Hungarian Democratic Opposition

The central agenda of the Hungarian democratic opposition in the 1980s was to exercise their rights conspicuously. More concretely, the few hundred active members of the opposition were dedicated to the freedom of organization, the freedom of speech and the freedom to publish.³⁰ All three had Polish antecedents. Not only did Polish opposition innovations constitute potential models for Hungarians to emulate, but the opposition in Hungary also gained major incentives from the rise of Solidarity and developed more stable structures precisely during the Polish crisis of 1980-81. As Róza Hodosán, a committed dissident, wrote in her memoir, ‘we began to discuss that there could be a peaceful and democratic turn in Eastern Europe for the very first time. The example of Solidarity was our greatest hope. One and a half years of our lives passed while paying close attention to developments there and being concerned about them.’³¹

The Komitet Obrony Robotników (Workers’ Defense Committee), a new organization for Polish intellectual opposition that aimed to provide concrete help to oppressed workers, was founded in 1976. Hungarian dissidents established contacts with them soon afterwards. By the time the Solidarity crisis erupted in 1980, some of the most prominent Hungarian dissidents, such as János Kis or György Bence, had already had their passports confiscated. Others, including a number of young intellectuals, were therefore the ones to take up contacts in Poland.³²

They imported the ramka technique from Poland, the know-how that enabled them to produce many more samizdat copies and distribute them in Hungary.³³ The period from 1976 to 1980 was the era of typewritten samizdat in Hungary. The year 1981 brought massive quantitative improvements: the number of copies jumped from tens or hundreds to thousands. Beside rather short-lived initiatives such as András Lányi’s Kisúgó and Magyar Figyelő edited by Iván Bába, the two main pillars of Hungarian underground publishing in the 1980s were the journal Beszélő and Gábor Demszky’s AB Kiadó, which produced titles including the journal Hírmondó. Beszélő and Hírmondó were both launched during the Polish crisis.³⁴ It should come as no surprise that Máshonnan Beszélő, a samizdat journal dedicated to publishing translations, devoted its second issue entirely to Polish authors. Moreover, Péter Kende’s Magyar Füzetek, widely recognized as the most important Hungarian tamizdat, published in Paris, dedicated its seventh volume in late 1980 to what it called the Polish landslide (A lengyel földindulás).

1980-81 was also the the year when the Flying University (called Hétfői Szabadegyetem, the Monday University) proved most popular in Budapest. Polish developments evidently gave it much additional popularity; around 100 to 150 people regularly attended its lectures and seminars during the months Solidarity was allowed to function legally, while in other years the figure was typically around 25 to 35. There were many individual lectures that directly dealt with Polish matters. Such lectures were given by a host of speakers such as Gábor Demszky, András Hegedűs, Pál Juhász, György Krassó, András Lányi and Miklós Szabó, several of whom also visited Poland during the period in question.

In his book on the subject, the main organizer of the Monday University, Sándor Szilágyi, repeatedly highlights the negative impact the Polish putsch of December 1981 had on the attractiveness of and opportunities for opposition activities in Hungary.³⁵ Szilágyi also claims that while he was aware of the existence of the underground university system in Poland, he knew little about it and in no sense intended to copy it. On the other hand, Mária M. Kovács, his fellow organizer, explicitly wanted to bring in recognized intellectuals and create a political forum for the wider community of intellectuals ‘in accordance with the Polish tradition’.³⁶ In short, while Kovács consciously aimed at establishing something new in Hungary that already existed in Poland, Szilágyi was rather unconsciously involved in largely reproducing Polish oppositional patterns. Polish influences could work in various ways even in such a concrete case as the establishment of the Monday University.

After the declaration of martial law in Poland, the harassment of the Hungarian opposition grew worse. Faced with seeming regime solidification across Eastern Europe, Hungarian dissidents were forced to debate their prospects. In the spring of 1982, János Kis, perhaps the leading opposition thinker in Hungary, articulated his conviction that the democratic opposition had already proved that a rights-based movement was possible even under a communist regime. This movement, he argued, had to be deliberate about being different, and more than internally reformist. It also had to be consciously self-limiting to avoid direct confrontations from which it could not emerge victorious. In other words, the new opposition should avoid reproducing the patterns that led to the defeat of the Hungarian revolution of 1956 and the eventual failure of the reformist Prague Spring.³⁷

It was the Polish example that showed Kis that there was a practicable third way. He thus concluded, in line with the oppositional strategies developed by Polish thinkers such as Adam Michnik, that the task ahead was to develop a coherent political platform that combined the goals of oppositional realism and societal democratization.³⁸ Kis went on to state that the chances for a negotiated turn were best in Hungary because the Hungarian leaders were not as incompetent and inert as their Polish counterparts. At the same time, he emphasised that no regime consolidation could be expected in Poland either since the Polish crisis was economic in character and the political preconditions for sufficient reform measures were lacking. Kis thus correctly predicted that martial law might be the beginning of the end for the communist party state in Poland.

In conclusion, Polish developments arguably happened right on time for Hungarian dissident intellectuals. In spite of the continued self-assuredness of the Kádár regime – based, on the one hand, on its successful restoration and consolidation after 1956 and, on the other, on its relative legitimacy grounded on its moderate but tangible successes in the 1960s and 1970s – its best years were already behind it. However, the dissidents opposed to its dictatorial practices did not yet accept market liberalization as the way forward. Several of the leading opposition thinkers, such as János Kis, had already passed through their Marxist as well as Marxist revisionist phases by 1980-81 and were looking for ways to challenge the communist regime and establish more democratic alternatives to it.

The Hungarian situation of 1980-81 was thus characterized by the confluence of two factors – rather effective manipulation and successful authoritarian self-legitimation, and the emergence of the democratic opposition. At this historic moment, Polish developments provided an opportunity to pursue the former. They could even be used to increase the space for manoeuvre of the Hungarian regime within the Soviet bloc. On the other hand, these same developments served as a major inspiration for dissidents who, using Polish examples, reformulated themselves as the democratic opposition. The Polish crisis was also the moment of greatest hope and activity in this milieu. The irony is that the 1980s were to prove that the self-assuredness of the regime was as poorly justified as the emerging opposition’s hopes for societal democratization – but that is another story only evoked here to reveal the specificity of the historic moment described above.

 

---

 

Ferenc Laczó, Friedrich Schiller University. Born in 1982. Received his PhD from the Department of History at the Central European University, in Budapest, with a dissertation: Between Assimilation and Catastrophe. Hungarian Jewish Intellectual Discourses in the Shadow of Nazism. Currently works as a research associate responsible for the research project Intellectual Horizons at the Imre Kertész Kolleg, located at the Friedrich-Schiller-Universität Jena.

 

---

 

ENDNOTES

1 The following English-language accounts written before 1989 were particularly useful for me: T. Garton Ash, The Polish Revoluton: Solidarity (London: Jonathan Cape, 1983); J.J. Lipski, KOR; A History of the Workers’ Defense Committee 1976-1981 (Berkeley: University of California Press, 1985); S.W. Requaim (ed.), Solidarity and Poland: Impacts East and West (Washington D.C.: Woodrow Wilson Center Press, 1988); A. Bromke, Eastern Europe in the Aftermath of Solidarity (Boulder: East European Monographs, 1985); J. Staniszkis, Poland’s Self-Limiting Revolution (Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1984); A. Touraine et al., Solidarity. The Analysis of a Social Movement: Poland 1980-1981 (Cambridge: Cambridge University Press, 1983); I have also consulted the following works published after the end of the communist regimes in Eastern Europe: D. Ost, Solidarity and the Politics of Anti-Politics: Opposition and Reform in Poland since 1968 (Philadelphia: Temple University Press, 1990); J. Leftwich Curry and L. Fajfer (eds.), Poland’s Permanent Revolution: People vs. Elites, 1956 to the Present (Washington D.C.: American University Press, 1996); J. Kubik, The Power of Symbols against the Symbols of Power: the Rise of Solidarity and the Fall of State Socialism in Poland (University Park, Pa.: Pennsylvania State University Press, 1994); R. Zuzowski, Political Dissent and Opposition in Poland: The Workers’ Defense Committee ‘KOR’ (Westport, CT: Praeger Publishers, 1992). On Solidarity and the Soviet Union in Hungarian, there is now: M. Mitrovits, A remény hónapjai... A lengyel szolidaritás és a szovjet politika (1980–1981) (Budapest: Napvilag, 2010).

2 The history of transfer and role of transnational networks in 1989 is studied in P. Kenney, ‘Oppositional Networks and Transnational Diffusion in the Revolutions of 1989’, in: G.-R. Horn and P. Kenney (eds), Transnational Moments of Change: Europe 1945, 1968, 1989 (Landham: Rowham and Littlefield, 2004). The Polish crisis of 1980-81 and Hungarian materials are sadly missing from this otherwise highly stimulating volume.

3 The standard work on the Hungarian democratic opposition is E. Csizmadia, A magyar demokratikus ellenzék, 1968-1988 (Budapest: T-Twins, 1995). As is already suggested in his title, Csizmadia uses a different time frame than this article: he puts the beginning of the democratic opposition earlier but without providing a clear definition why he believes that the democratic opposition already emerged in 1968.

4 On the ‘relative legitimacy’ of Kadarism, see J.M. Rainer, ‘Posztsztalinizmus es kadarizmus – Torteneti diskurzusok’ in Ibid., Bevezetés a kádárizmusba (Budapest: 1956-os Intezet, 2011), p. 146.

5 On the immedaite pre-history of 1989 in Hungary, see Z. Ripp, Rendszerváltás Magyarországon, 1987-1990 (Budapest: Napvilag, 2006). Tellingly, in the pages of this historical study, the regime change begins in 1987. R.L. Tőkes, Hungary’s Negotiated Revolution: Economic Reform, Social Chance and Political Succession, 1957-1990 (Cambridge: Cambridge University Press, 1996). A. Bozoki (ed.), The Roundtable Talks of 1989: The Genesis of Hungarian Democracy. Analysis and Documents (Budapest: CEU Press, 2002); I. Romsics, From Dictatorship to Democracy. The Birth of the Third Hungarian Republic, 1988-2001 (Boulder, Col.: East European Monographs, 2008).

6 On the Second World War and the Polish refugees, see E. Szenyan (ed.), Menekült-rapszódia: Lengyelek Magyarországon, 1939-1945 (Budapest: Szephalom Műhely, 2000). On Polish-Hungarian connections under communism, see J. Tischler, ‘Hogy megcsendüljön minden gyáva fül’: Lengyel-magyar közelmúlt (Pecs: Jelenkor, 2003).

7 See the discussion in J.C. Goldfarb, Beyond Glasnost: The Post-Totalitarian Mind (Chicago: The University of Chicago Press, 1991).

8 For the concept of national Stalinism and its application to Romania, see V. Tismăneanu, Stalinism for All Seasons: A Political History of Romanian Communism (Berkeley: University of California Press, 2003).

9 On Janos Kadar, see R. Gough, A Good Comrade. János Kádár, Communism and Hungary (London: I.B. Tauris, 2006). On Hungarian economic reform and its controversial (though rather widespread) identification with Kadarism, see J. Rainer, ‘Kadar Janos, a reformer’, in ibid., Bevezetés. On economic reform, see J. Kornai, The Socialist System. Political Economy of Communism (Princeton: Princeton UP, 1992). See I. Pető, ‘Valtozasok a valtozatlansagert. A gazdasagi rendszer atalakulasa a Kadar-korszakban’, in: A. Racz, Ki volt Kádár? Harag és részlehajlás nélkül Kádár-életútról (Budapest: Rubicon – Aquila, 2001). See also I.T. Berend, Central and Eastern Europe, 1944-1993: Detour from the Periphery to the Periphery (Cambridge: Cambridge University Press, 1996).

10 M. Kalmar, Ennivaló és hozomány. A kora kádárizmus ideológiája (Budapest: Magvető, 1998).

11 See J.M. Rainer, ‘Posztsztalinizmus es kadarizmus – Torteneti diskurzusok’, in: ibid., Bevezetés, p. 144. Rainer also talks of special Kadarist modes of interaction (based on informality, silences and role playing) and specific ‘social sentiments’ (közérzet) characterizing society. Rainer has also clarified that there was no coherent Kadarist platform and Hungary under Kadar never established qualitatively different structures.

12 Tischler, ‘Hogy’, p. 223.

13 Ibid., p. 223.

14 Ibid., p. 208.

15 On the linguistic universe of the 1970s in Hungary and the peculiar construction of normality that was an eminent part of it, see T. Kuczi and A. Becskehazi, Valóság ’70(Budapest: Scientia Humana, 1992).

16 Népszabadság, 16 Oct 1980.

17 Népszabadság, 5 Oct 1980.

18 Népszabadság, 20 Nov 1980.

19 Tischler, ‘Hogy’, p. 229.

20 Népszabadság, 11 Sept 1981.

21 Népszabadság, 19 Sept 1981.

22 Interestingly, the three stages of the conflict identified by David Ost, among others, could thus be reconstructed even on the basis of Népszabadság (even if radically different meanings were assigned to these here). The three stages of David Ost are: first, ‘struggle for societal democratization within the existing political environment’ between August and December 1980. Second, Solidarity beginning to press ‘for a political solution requiring a transformation of the state’. Third, the abandonment of the resistance to ‘politics’ and openly demanding a new political accord after August 1981. Ost, Solidarity, p. 78.

23 Tiszatáj got the award For Polish Culture for its Polish issue published in 1976. In the late 1970s, the journal already received criticism for gradually developing into a forum for népi (populist) writers, which was against the népfront (popular front) principle, and also because articles with ‘nationalist tendencies’ appeared in it. See G. Gyuris, A Tiszatáj fél évszázada (Szeged: Somogyi-konyvtar, 1997), pp. 125-6. Tiszatáj published 90 articles on Poland in two decades. In 1980 almost all issues featured something of Polish interest. In the issue of November 1980, Istvan Kovacs published an article on the Polish uprising of 1830 where he discussed the values inherent to ‘hopeless uprisings’. Several additional articles also dealt with the Polish tradition of resistance and the violent acts committed against Poles throughout history. See A. Szesztay, ‘Lengyel tematika a Tiszatajban 1966- 1986’, in: C. Gy. Kiss and K. Sutarski (eds.), Lengyel nyár, magyar ősz (Budapest: Orszagos Lengyel Kisebbsegi Onkormanyzat, 1997), pp. 124-6.

24 Phrases taken from ‘Introduction’ in Kiss, Lengyel, pp. 13-14.

25 Letter of Dezső Toth to Laszlo Voros, chief editor of Tiszatáj, written on the 8 June 1981. Quoted in Gyuris Tiszatáj, pp. 127-128. Quotation marks in the original.

26 Laszlo Voros’s Letter to Dezső Toth, Deputy Minister at the Ministry of Culture. Quoted in Gyuris, Tiszatáj, pp. 128-9. The letter was written on 11 June 1981.

27 G. Nemeth, A Mozgó Világ története 1971-1983 (Budapest: Palatinus, 2002).

28 On cultural politics under Kadar, see, among other works, S. Revesz, Aczél és korunk (Budapest: Sik Kiado, 1997) and E. Standeisky, Gúzsba kötve. A kulturális elit és a hatalom (Budapest: 1956-os Intezet, 2005). On late Kadarism as a ‘discursive dictatorship’, see E. Csizmadia, Diskurzus és diktatúra. A magyar értelmiség vitái Nyugat- Európáról késő Kádár-rendszerben (Budapest: Szazadveg Kiado, 2001).

29 See the details in C. Gy. Kiss (ed.). Magyar-lengyel kulturális kapcsolatok 1948-1978 (Budapest: Tankonyvkiado, 1980). See also L. Hopp and C. Gy. Kiss, ‘A magyarorszagi polonisztika 1971-1980’, Helikon 1 (1985).

30 On Samizdat, see G.H. Skilling, Samizdat and an Independent Society in Central and Eastern Europe (London: The Macmillan Press Ltd., 1989). See also E. Rissmann (ed.), Szamizdat: Alternatív kultúrák Kelet- és Közép-Europában (Budapest: Stencil Kiado - Europai Kulturalis Alapitvany, 2004).

31 R. Hodosan, Szamizdat történetek (Budapest: Noran, 2004), p. 68.

32 See B. Bogdańska-Szadai (ed.), A magyar kapcsolat (Budapest: Magyarorszagi Bem Jozsef Lengyel Kulturalis Egyesulet, 2010).

33 Miklos Haraszti called the ramka technique ‘freedom of the press itself’. See M. Haraszti, ‘Civil kurazsitol civil forradalomig: a magyar szamizdat ket evtizede’, Magyar Lettre Internationale 38, p. 57. Hodosan wrote the following about ramka: ‘“Ramka” is a special knife and it was our biggest treasure. (“Ramka is a Polish word, which has no Hungarian equivalent and we just employed it to prove that the Poles taught us the technique of how to produce samizdat).’ Hodosan, Szamizdat, p. 142.

34 A good place to start exploring Hírmondó is G. Demszky (ed.), Szamizdat ’81-89: válogatás a Hírmondó című folyóiratból (Budapest: AB - Beszelő, 1990). For the Samizdat issues of Beszelő, see F. Havas (ed.), Beszélő összkiadás 1981-1989, Volume I to III (Budapest: AB - Beszelő, 1992).

35 S. Szilagyi (ed.), A Hétfői Szabadegyetem és a III/III: Interjúk, dokumentumok. (Budapest: Uj Mandatum, 1999).

36 See the interview Szilagyi, A Hétfői Szabadegyetem , pp. 51-58.

37 J. Kis, ‘Gondolatok a kozeljovőről’ in Beszélő 3. On dissident political thought in the region, see B.J. Falk, The Dilemmas of Dissidence in East-Central Europe (Budapest: Central European University Press, 2003). On the rise of human rights discourse in the 1970s, see S. Moyn, The Last Utopia. Human Rights in History (Cambridge, Ma.: Harvard, 2010).

38 In the 1990s, Kis wrote: ‘In 1976, I got hold of his [Michnik’s] essay New Evolutionism, which drastically changed my views on the possibilities of political action. The difficulties he was facing were the same as mine – and of so many others in our region. But he also found a solution too. […] He justified the political significance of new evolutionism not only by claiming that behaving according to it was morally superior to false realism (collaborating with the regime in order to make it livable) and false fundamentalism (‘our demands have to be the destruction of the system and national independence, here and now’) but also by showing that it was also based on rational calculation.’ Janos Kis, ‘Utoszo’, in: A. Michnik, Gondban a bóhoc. Esszék és tanulmányok (Bratislava: Kalligram, 1996), p. 372 and p. 376. On the perspectives of Michnik, see Adam Michnik, ‘Notes from the Revolution’, in: A. Michnik, Letters from Freedom. Post-Cold War Realities and Perspectives (Berkeley: University of California Press, 1998). On Kis specifically, see pp. 144-6.

 

LIST OF REFERENCES

Berend, I. T. (1996) Central and Eastern Europe, 1944-1993: Detour from the Periphery to the Periphery (Cambridge: Cambridge University Press).

Bogdańska-Szadai, B. (ed.) (2010), A magyar kapcsolat (Budapest: Magyarorszagi Bem Jozsef Lengyel Kulturalis Egyesulet).

Bozóki, A. (ed.) (2002) The Roundtable Talks of 1989: The Genesis of Hungarian Democracy. Analysis and Documents (Budapest: CEU Press).

Bromke, A. (1985) Eastern Europe in the Aftermath of Solidarity (Boulder: East European Monographs, 1985).

Csizmadia, E. (1995) A magyar demokratikus ellenzék, 1968-1988 (Budapest: T-Twins).

Csizmadia, E. (2001) Diskurzus és diktatúra. A magyar értelmiség vitái Nyugat-Európáról késő Kádár-rendszerben (Budapest: Szazadveg Kiado).

Curry, J. Leftwich and L. Fajfer, (eds.) (1996) Poland’s Permanent Revolution: People vs. Elites, 1956 to the Present (Washington D.C.: American University Press).

Demszky, G. (ed.) (1990), Szamizdat ’81-89: válogatás a Hírmondó című folyóiratból (Budapest: AB - Beszelő).

Falk, B. J. (2003) The Dilemmas of Dissidence in East-Central Europe (Budapest: Central European University Press).

Garton Ash, Timothy (1983) The Polish Revolution: Solidarity (London: Jonathan Cape).

Goldfarb, J. C. (1991) Beyond Glasnost: The Post-Totalitarian Mind (Chicago: The University of Chicago Press).

Gough, R. (2006), A Good Comrade. János Kádár, Communism and Hungary (London: I.B. Tauris).

Gyuris, G. (1997) A Tiszatáj fél évszázada (Szeged: Somogyi-konyvtar).

Haraszti, M. (2000) Civil kurazsitol civil forradalomig: a magyar szamizdat ket evtizede, Magyar Lettre Internationale, 38.

Havas, F. (ed.) (1992), Beszélő összkiadás 1981-1989, Volume I to III (Budapest: AB - Beszelő).

Hodosán, R. (2004) Szamizdat történetek (Budapest: Noran).

Hopp, L. and C. Gy. Kiss (1985) ‘A magyarorszagi polonisztika 1971-1980’, Helikon 1.

Horn, G.-R. and P. Kenney (eds.) (2004), Transnational Moments of Change: Europe 1945, 1968, 1989 (Landham: Rowham and Littlefield).

Kalmár, M. (1998) Ennivaló és hozomány. A kora kádárizmus ideológiája (Budapest: Magvető).

Kis, J. (1982) ‘Gondolatok a kozeljovőről’, Beszélő 3.

Kis, J. (1996) ‘Utoszo’, in: A. Michnik, Gondban a bóhoc. Esszék és tanulmányok (Bratislava: Kalligram).

Kiss, C. Gy. (ed.) (1980) Magyar-lengyel kulturális kapcsolatok 1948-1978 (Budapest: Tankonyvkiado).

Kornai, J. (1992) The Socialist System: Political Economy of Communism (Princeton: Princeton UP).

Kubik, J. (1994) The Power of Symbols against the Symbols of Power: the Rise of Solidarity and the Fall of State Socialism in Poland (University Park, Pa.: Pennsylvania State University Press).

Kuczi, T. and A. Becskeházi (1992) Valóság ’70 (Budapest: Scientia Humana).

Lipski, J. J. (1985) KOR. A History of the Workers’ Defense Committee 1976-1981 (Berkeley: University of California Press).

Michnik, A. (1998) ‘Notes from the Revolution’, in: A. Michnik, Letters from Freedom: Post-Cold War Realities and Perspectives (Berkeley: University of California Press).

Mitrovits, M. (2010) A remény hónapjai... A lengyel szolidaritás és a szovjet politika (1980– 1981) (Budapest: Napvilag).

Moyn, S. (2010) The Last Utopia. Human Rights in History (Cambridge, Ma.: Harvard).

Németh, G. (2002) A Mozgó Világ története 1971-1983 (Budapest: Palatinus).

Ost, D. (1990), Solidarity and the Politics of Anti-Politics: Opposition and Reform in Poland since 1968 (Philadelphia: Temple University Press).

Pető, I. (2001) ‘Valtozasok a valtozatlansagert. A gazdasagi rendszer atalakulasa a Kadarkorszakban’, in: Arpad Racz, Ki volt Kádár? Harag és részlehajlás nélkül Kádár-életútról (Budapest: Rubicon – Aquila).

Rainer, J. M. (2011) Bevezetés a kádárizmusba (Budapest: 1956-os Intezet).

Requaim, S. W. (ed.) (1988), Solidarity and Poland: Impacts East and West (Washington D.C.: Woodrow Wilson Center Press).

Révész, S. (1997) Aczél és korunk (Budapest: Sik Kiado).

Ripp, Z. (2006) Rendszerváltás Magyarországon, 1987-1990 (Budapest: Napvilag).

Rissmann, E. (ed.) (2004) Szamizdat: Alternatív kultúrák Kelet- és Közép-Europában (Budapest: Stencil Kiado - Europai Kulturalis Alapitvany).

Romsics, I. (2008), From Dictatorship to Democracy: The Birth of the Third Hungarian Republic, 1988-2001 (Boulder, Col.: East European Monographs).

Skilling, G. H. (1989) Samizdat and an Independent Society in Central and Eastern Europe (London: The Macmillan Press Ltd.).

Standeisky, É. (2005), Gúzsba kötve. A kulturális elit és a hatalom (Budapest: 1956-os Intezet).

Staniszkis, J. (1984) Poland’s Self-Limiting Revolution (Princeton, N.J.: Princeton University Press).

Szenyán, E. (ed.) (2000), Menekült-rapszódia: Lengyelek Magyarországon, 1939-1945 (Budapest: Szephalom Műhely).

Szesztay, Á. (1997) ‘Lengyel tematika a Tiszatajban 1966-1986’, in: C. Gy. Kiss and K. Sutarski (eds), Lengyel nyár, magyar ősz (Budapest: Orszagos Lengyel Kisebbsegi Onkormanyzat).

Szilágyi, S. (ed.) (1999) A Hétfői Szabadegyetem és a III/III: Interjúk, dokumentumok. (Budapest: Uj Mandatum).

Tischler, J. (2003) „Hogy megcsendüljön minden gyáva fül”: Lengyel-magyar közelmúlt (Pecs: Jelenkor).

Tismăneanu, V. (2003) Stalinism for All Seasons: A Political History of Romanian Communism (Berkeley: University of California Press).

Tőkés, R. L. (1996) Hungary’s Negotiated Revolution: Economic Reform, Social Chance and Political Succession, 1957-1990 (Cambridge: Cambridge University Press).

Touraine, A. et al. (1983) Solidarity. The Analysis of a Social Movement: Poland 1980-1981 (Cambridge: Cambridge University Press).

Zuzowski, R. (1992) Political Dissent and Opposition in Poland: The Workers’ Defense Committee ‘KOR’ (Westport, CT: Praeger Publishers).

 

This article has been published in the first issue of Remembrance and Solidarity Studies.

>> Click here to see the R&S Studies site

 

ABSTRACT

With the emergence of transitional justice, the recognition of past wrongdoings moved from the realm of personal relationships into the domain of public discourse. Nowadays it is not only individuals but also presidents, parliaments and religious institutions that apologize for past mistakes. This paper centres on official apology as a mechanism of transitional justice and reflects on concrete acts of symbolic reparation. The examples analysed come from the region of Central and Eastern Europe where the acknowledgement of crimes and repression under the communist regimes is discussed as an important step in transitional justice necessitated by the peculiarities of these regimes and the resulting social needs.

 

Introduction

The world is still a dangerous, stressful and unpredictable place in which we live. We face new challenges, we stand up to new, faceless enemies, and we struggle to survive crises that we never thought would come to pass. At the same time, on a more positive note, our rights as human beings are now codified in international and national law, and we have at our disposal a greater audience to which we can voice our concerns and more institutions to which we can address our demands for justice. Continuing the optimistic tone of this introduction, I would say that it is also becoming increasingly difficult for our tormentors to remain at large. With a historic first verdict in March 2012 against the war criminal Thomas Lubanga Dyilo, the International Criminal Court made a strong statement about its intention to prosecute human rights violators in the future.¹ Last year was also marked by a major breakthrough for international justice – the arrest of the Bosnian Serb General Radko Mladic.

Furthermore, other developments around the world support the argument that the trail of justice never grows cold, for they pertain to events that happened not in the last decade or two, but much earlier. For example, although the workings of the Khmer Rouge Tribunal² so far cannot be described as smooth, this hybrid court recently produced its first sentence. Kaing Guek Eav received life in prison and, despite the fact that Pol Pot is dead and the Khmer Rouge ruled Cambodia more than thirty years ago, the trial of the former prison commander provided a forum for remorse, truth and retribution. After decades of hiding, controversy and evidence gathering, in 2011 the 91-year-old John Demjanjuk³ was found guilty of murder in his capacity of a guard at the Sobibor concentration camp.⁴ In 2004 Pope John Paul II apologized for the infamous activities of the Spanish inquisition.⁵

All of these events fall within the scope of the developing discipline of transitional justice, well-defined as the ‘full range of processes and mechanisms associated with a society’s attempt to come to terms with a legacy of large-scale past abuses, in order to ensure accountability, serve justice and achieve reconciliation.’⁶ Transitional justice has grown to be associated with not only criminal proceedings, but also truth (and reconciliation) commissions, commemorations, relevant legislation, and museums and institutes dedicated to studying the past. The list of related measures that have been, are being, and can be implemented worldwide is long. This paper, however, will focus on one of the practices connected with the process of dealing with the past, namely official apology. The general term apology has come to describe ‘an acknowledgement of an offence and an expression of remorse’ (Lazare 2004). For the purpose of this paper we can define official apology as a public statement, made by an individual representing a state, which recognizes that harm was done to a certain group of persons in the past and expresses some degree of remorse in relation to that trauma. This definition fits into the concept Tavuchis describes as an ‘[a]pology from one collectivity to another, or Many to Many’ (Tavuchis 1991: 48).

As the examples above show, the victims’ (or their descendants’) demands for transitional justice and the mechanisms for dealing with the past can cross the boundaries of both space and time. Consequently, the world of official apologies – where they are asked for, offered, accepted or refused – is rich in recent and remote events, remorse and stubbornness, willingness to compromise and implacability. Through the years Pope John Paul II also apologized for the Roman Catholic Church’s inaction during the Holocaust (1998)⁷ and for the sins committed in the name of the Catholic Church as a whole (2000) .⁸ In 1997 British Prime Minister Tony Blair blamed the Irish Potato Famine of the mid-19th century on ‘those who governed in London’ at the time.⁹ In 2005 at the Asia-Africa summit, Japanese Prime Minister Junichiro Koizumi expressed his country’s ‘deep remorse and heartfelt apology’ in relation to its ‘colonial aggression’¹⁰ during World War II.

Once given, however, apologies do not simply float in the atmosphere of international relations, but in fact usually cause an official response or more serious repercussions. For example, Koizumi’s apology was anything but warmly welcomed in China – the country that suffered the most under the blows of Japan’s Imperial Army. The reason was apparently the fact that the apologetic statement was accompanied by a visit by Japanese lawmakers to a controversial war shrine.¹¹ United States President Barack Obama was strongly criticized by his Republican opponents for apologizing too much for past events in which the country participated directly or indirectly, and even for its actions in the present.¹² In comparison, one of his predecessors – George Bush – is quoted as saying: ‘I will never apologize for the United States of America — I don’t care what the facts are.’¹³ Margot Honecker, the widow of Erich Honecker and still a resolute supporter of the former communist regime in East Germany, took a similar stance. Under communism she was minister of education from 1963 to 1989, but she feels no regret about the way the regime crushed all opposition and basic freedoms, even killing those who tried to escape its oppression.¹⁴

All these seemingly unrelated examples demonstrate the diversity of the international world of official apologies, and we can freely conclude that apologies and statements of recognition are never perceived as stand-alone acts. They are always scrutinized in relation to the historical episode they refer to, the events that accompany them, their exact wording, the social position of the person who makes them, and even his or her personal characteristics. The purpose of this paper is to discuss the importance of apologies as components of strategies of dealing with the past in postcommunist Central and Eastern Europe,¹⁵ as well as to analyse their effect on the general social climate in the country they originate from and the group they address.

I argue that apologies and statements of recognition are one of the most suitable practices of transitional justice with regard to countries from the this region for three reasons. First and foremost, these acts can symbolize the transition from the claustrophobic and suspicion-inducing environment of communist regimes to free societies committed to strengthening democratic values. Second, in these terms, apologies and the clarifications of historical events they often include are capable not only of providing the public with important details, but also of ‘cleansing’ society of feelings of collective guilt or shame. Third, the mechanism is especially relevant in the post-communist case because much of the wrongdoing addressed by the apologies took place in the distant past and most of the main actors have passed away, which rules out other transitional justice mechanisms like court trials and truth commissions.

At the same time, the paper will also point to two risks of apologizing and not apologizing. The first concerns the context and the content of such statements – as we saw with the Japanese prime minister’s apology, the combination of the right words with wrong deeds can justify the validity of the old saw about the road to hell being paved with good intentions. The second danger in this transitional justice mechanism is falling into the trap of endless apologizing – one party apologizes and then awaits an apology in return; the second party produces the expected response but then goes on to dredge up another casus, often prior. This vicious circle is often set in motion by the rhetoric of extreme nationalist parties or relations between countries (or groups) with long histories of conflict or tension.

The arguments bearing on the suitability of apology and statements of acknowledgement and the related risks will be backed by actual cases from the region of Central and Eastern Europe. The paper will analyse the specifics of each context, the content of each statement, and the reactions it produced on national and regional level. First of all however, I will begin with a theoretical discussion on the nature of apologizing, and its growing popularity as a tool of international relations and an element of transitional justice strategies.

 

The Return of Morality and the Advent of Reconciliation

The attention that official apology has attracted in recent years has led to the construction of a multilevel framework for the concept – a framework rich in modalities and meanings that raises numerous questions. The profusion of statements recognizing pain and suffering has prompted scholars to talk about ‘The Age of Apology’ (Gibney), the ‘Guilt of Nations’ (Barkan) and ‘Apology Mania’ (Taft).

In one of the most fundamental books on the topic of apology in general, Aaron Lazare refers to it as ‘one of the most profound human interactions,’ with the ‘power to heal humiliation and grudges, remove the desire for vengeance, and generate forgiveness on the part of the offended parties’ (Lazare 2004: 1). Discussing apology from a legal perspective, Lee Taft defines it as a ‘complicated and courageous act, one rich in moral meaning when the apology is authentically expressed’ (Taft 2000: 1138). The question of an apology’s authenticity is subject to deliberation when it comes both to the field of international relations and to the sphere of personal communication. Everyone, perhaps, has been involved at least once in a situation where a friend apologizes for betraying or wronging us and, although we are happy and eager to forgive, we suspect that the friend might not have been sincere and apologized only to bring things back to normal. However, Richard Joyce argues from a philosophical stance that insincerity does not change the fact that regret is expressed, ‘for an apology is an expression of regret’ (Joyce 2006: 53).

I believe that in the context of transitional justice, apology signifies an act of symbolic reparation directed towards the victims of a turbulent historical period. It can be established that statements of the acknowledgement of abuse or guilt and responsibility belong to the realm of restorative justice. Thus, apology entails a state-driven fulfilment of the right to reparation, which, as defined by the ‘Joinet/Orentlicher principles against impunity,’ combines ‘the right of individual victims or their beneficiaries to reparation’ and ‘the duty of the state to provide satisfaction.’ (Sisson 2010: 12).

But apart from these very well systematized definitions, political apologies for past injustices remain multifaceted and complex phenomena. An apology can address very recent or very distant events; it can be accompanied by material reparations and other symbolic acts (like commemorations) or not; it can be made by a (former) head of state or passed by parliament¹⁶; it can be addressed to different groups such as ethnic or religious minorities, political dissidents, and so on; and it can differ from other apologies in its wording – it can be more moderate or highly emotional and repentant. In any case, apology is becoming more and more popular as an act of political maturity, although it can never be proved that an apology is sincere and not made under pressure, or because something is expected in exchange (for example, another apology).

According to Elazar Barkan, the practice of reparations is an expression of the newly emerging tendency of states to indulge in self-reflection and compensate victims of suffering, even without being obliged to do so by the international community (Barkan 2000: xvii). Jeffrey K. Olick places apology and reparation among the practices of what he calls the ‘politics of regret’ – the ‘new principle of legitimation’ based on drawing conclusions and lessons from an awful past (Olick and Coughlin 2003: 38). In this sense, we can think of apology as a manifestation not only of the readiness to recognize the suffering of others (and potentially to make up for it), but also of society’s budding desire to reflect on its own actions, internal dynamics, and history in general. This does not mean that society should submerge itself in self-destructive feelings of collective guilt, but rather that it should seek to uncover and understand the reasons that brought about the specific historical injustices.

Many scholars and practitioners agree that the offering of an apology is an attempt to restore the moral balance that was abruptly upset by the violation of a significant norm of morality (Taft 2000: 1137). Continuing this line of thought, Tavuchis speaks of apologies as entailing ‘the acknowledgement of the legitimacy of the violated rule’ (Tavuchis 1991: 3), and defines them as ‘strategic instances that illuminate complex social processes and the intricacies of moral commitments (Tavuchis 1991: 5). The importance of acknowledgement as a symbolic act is widely discussed by Trudy Govier, who quotes the words of Archbishop Desmond Tutu describing the recognition of the existence of a violent act (and possibly one’s participation in it) as a way of restoring the identity and the dignity of the victim (Govier 2003: 66).

The relationship between the victim and the perpetrator, or more broadly speaking between the aggressive regime and the group it targeted, leads us to another notion that is often evoked and emphasized – reconciliation. A single, comprehensive definition of reconciliation still eludes the efforts of the academic community, which should come as no surprise given the differences of beliefs, cultures and traditions of communication that exist across societies. In the context of this paper and the historical period it refers to – the communist regimes in Central and Eastern Europe – I would like to think of reconciliation as being close to a ‘shared comprehensive vision’ and ‘harmony’ (Crocker 2003: 54). Both Govier and Crocker also connect reconciliation to democracy, a view I support and will further prove in this paper. According to them, the achievement of reconciliation may be considered as the opening of a long-closed door that leads to greater democratization (Prager 2003: 14).

With all this in mind, we can centre on a theoretical framework of apology and acknowledgement more narrowly reflecting the political and social realities of the countries discussed here. After the secretive, cruel and identity-destroying communist regimes released the societies from their tight grip, it became important to talk about the past and to break the silence that was so characteristic of these regimes. Therefore, it is important to have both an audience eager to hear an apology and an actor ready to deliver it – both of these are signs of political and social maturity. In this sense, the term reconciliation may mean reconciliation of the oppressed society with its own past of oppression – the recognition of the crimes of this past and the acceptance of their implications for the present. Apology is one of the tools of such reconciliation.

 

Acknowledgement – Better Late than Never

Having touched upon the theoretical framework of apology as a transitional justice mechanism, I will now turn to a concrete recent example of symbolic reparation – the declaration adopted by the Bulgarian Parliament on 11 January 2012 condemning the forced assimilation policies of the communist regime directed against the Bulgarian Muslims.¹⁷ The document was proposed by the right-wing party Democrats for a Strong Bulgaria and was backed by 112 of the 115 MPs present.¹⁸ The assimilation policies, still best known under the cynical name ‘Revival Process,’ aimed at stripping the Muslim communities in the country of their ethnic and/or religious identity by means of massive and often humiliating practices such as the changing of names and bans on the use of the Turkish language or the wearing of particular clothing. People who dared to defend their way of life, traditions and beliefs were persecuted, beaten, imprisoned, and even killed. Unfortunately, many Bulgarian Turks were also forced to leave the country and settle in Turkey, where they decided to remain after the fall of communism. Even more unfortunate is the fact that the legal proceedings against the individuals responsible for the forced assimilation were never concluded – an extensive topic that should be discussed separately. My intention here is to focus on two aspects of the passage of the declaration, which I consider relevant in view of my previous reflections on apology. These are its content and its timing.

First of all, the declaration does not contain the words apology, apologize, Regret or remorse. In that sense it cannot be viewed as a full apology, because it does not address the community that was subject to forced assimilation in the first place. However, this should not be considered as diminishing the significance of the document for one main reason – the lack of a direct apology would matter only if the declaration had been issued by the regime (or a reformed version of it) that committed the crime. An apology delivered by a rightist coalition would be superficial, to say the least. Besides that, it might generate a feeling of collective guilt, which is detrimental in terms of historical accuracy and the wider public understanding of the events. The declaration sends a strong message, absolutely denouncing the totalitarian regime’s policies, by describing them as ethnic cleansing.¹⁹ Although international law does not provide a definition of this term, the practices employed in the process of ethnic cleansing fall within the scope of crimes against humanity, war crimes and sometimes even genocide (Lieberman 2010: 46). The declaration, therefore, should not be undervalued. It recognizes, after all, the fact that a very grave crime was committed against the Bulgarian Muslims. Another powerful point made by the document is the stress placed on the importance of judicial action – the need to reach verdicts in the cases against those who conceived the plan for forced assimilation. The implication is clear – many symbolic acts will have even greater significance when accompanied by or leading to practical measures and actions.

The timing of the declaration should be discussed in view of the two main ‘accusations’ that found their way into the public discourse in Bulgaria. The first criticism was from those who thought that the document came too late. Others decided to link, sometimes implicitly and sometimes explicitly, the adoption of the declaration with the parliament’s rejection of a document ²⁰ recognizing the Armenian genocide committed by the Ottoman Empire during and after World War I. When it comes to this second issue, it must be stressed that placing such comparisons for consideration on the social agenda is nothing but wrong. The two historical events and any transitional justice mechanisms associated with them should be analysed separately and any discussion of the two side-by-side should be backed by serious academic evidence and argumentation. As to the criticism that the declaration is belated, it must be admitted that many official statements of remorse and condemnation came decades and even centuries after the wrongs were committed. We have to bear in mind that the adoption of a declaration recognizing a crime against humanity is a serious political act, requiring strong political will. The fact that such political will was lacking in Bulgaria for 22 years is sad and discouraging but, again, this should not minimize the importance of the document.

There are two issues related to the history of the ‘Revival Process’ that should be mentioned because of their implications for the present. First, the forced assimilation campaign contributed to mobilization on both sides (Bulgarian and Turkish) and to the rise of nationalistic moods during the transition to democracy and even nowadays (Gruev and Kalionski 2008: 158), when the transition to democracy is supposedly complete. Second, it is important to investigate whether the Turkish community, and Bulgarian society as a whole, has overcome and come to terms with the trauma, and to what extent (Gruev and Kalionski 2008: 195). Such an investigation necessarily involves the application of other transitional justice mechanisms. Perhaps the next step of the process of dealing with the past would be to incorporate the memory of this episode into the commemorative culture in the country and the grand narrative about the communist period in Bulgaria.

The Arab-Turkish names of the Bulgarian Muslims were restored at the end of the 1980s and the beginning of 1990s; some of the people who had been forced out returned to the country, but the mosaic of interethnic relations had been significantly altered. As I mentioned before, if there had been a full-fledged official apology to the Bulgarian Muslims, it should have come from the Bulgarian Socialist Party (BSP), which is accepted as the successor of the Bulgarian Communist Party. In March 1991, the BSP’s Central Council adopted a declaration that ‘admitted the political culpability of the party for the repression, but rejected the possibility that this political culpability should be transformed into a judicial one’ (Montero 2010: 142). The persecution and the wrongdoing by the regime were blamed solely on Todor Zhivkov and his closest comrades, who were expelled from the party. The continuing omnipresence of the communist apparatus in the political and social environment made it impossible to produce a meaningful apology or any transitional justice measure whatsoever. The next chapter will look at two other former communist countries and the implications of apologies there.

 

Apology – from Warsaw to Moscow and Back

In 1993 Aleksander Kwasniewski, at that time President of Poland and leader of the Democratic Left Alliance (SLD), apologized in parliament ‘to all those who experienced injustice and wrongdoing by the [communist] authorities and the system before 1989’ (Montero 2010: 146). Although his words represented a definite condemnation of the regime and included a direct apology, his subsequent actions were more of a disappointment for the pro-lustration camp (Stan 2006: 16). Furthermore, as Lavinia Stan – a noted analyst of transitional justice processes in post-communist Europe – suggests, the effort by Kwasniewski and former communists to come to terms with the past should be attributed not so much to their desire to establish the truth about violations of human rights under communism, as to their wish to ‘control the damage done by the collapse of the Oleksy government’ (Stan 2006: 50). This can serve as another exemplary case of a good start not followed by any major developments, as a result of either insufficient political will or the possibility that the initial step was driven by completely different motives.

We can describe as significant the role in transitional justice processes in Poland of Wojciech Jaruzelski, who has been in the spotlight many times over the last two decades because of his apologies and, of course, the trial against him. The trial dealt with the contentious period of martial law in Poland, and at the beginning of 2012 the court ruled that the proclamation of martial law was, indeed, a communist crime. Unfortunately, Jaruzelski, the man at the top of the pyramid of generals responsible for martial law, was declared medically unfit for court proceedings in 2011.²¹ Jaruzelski may not have been tried, but he has surely done his share of apologizing and assuming responsibility in the public space. In 2005 he referred to the 1968 invasion of Czechoslovakia as a ‘stupid political act’ and expressed his regret for the decision to join it.²² In fact, this was not the first time the general apologized for this particular episode – he expressed his remorse as early as 1990. Only recently, at the end of 2011, did Jaruzelski also apologize for the imposition of martial law with the words ‘I am sorry to everyone who met with some form of injustice or harm. I say this once again.’²³

Despite his explicit expressions of regret, which come much closer to an actual apology than the statements in the Bulgarian case, Jaruzelski, as many analysts have observed, remains a controversial figure. For example, he still defends the stance that martial law was the ‘lesser evil’ that prevented a Soviet invasion that would have claimed more lives and arrests. His arguments however, are not accepted by some Polish politicians and Solidarity veterans.²⁴ Furthermore, with similarities to the case of the heated debate between Japan and China presented in the introduction, only three months prior to the apology for participation in the crushing of the Prague Spring Jaruzelski received from Vladimir Putin a medal honouring his contribution to the fight against Nazism. Naturally, this act created an outcry in both Poland and the Czech Republic, although it was, again, only a symbolic gesture.

All this goes to prove that irrespective of the motives behind General Jaruzelski’s apologies – which in all probability no one will ever know with certainty – his words were fuel for the debate on the nature of the Polish communist regime and the complex web of relations among the Sovietbloc countries and between them and the USSR. On a more psychological and emotional level, these events also raise questions: Is it possible to realize the wrongfulness of one’s actions and seek absolution? Is it possible to forgive and turn the page? It is doubtful that questions like these have only a single answer. They require an interdisciplinary approach – the input of political science, history, psychology, and anthropology, because societies remember, forgive and forget differently. As we have seen, the involvement of another ethnic group or even another country only makes the situation even more complicated.

Because of the way the USSR once influenced the paths of the Eastern bloc countries and its own constituent republics, Russia today plays a central part in the theatre of international apologies, or such, at least, is the role assigned to it by others. Indeed, Russia has been asked to apologize numerous times. A good occasion for renewed demands for apology was the 60th anniversary of the end of World War II, celebrated in 2005. The presidents of Estonia and Lithuania boycotted the event, thus supporting the opinion that the USSR’s victory over Nazi Germany was merely the beginning of the occupation of their countries. The Latvian President Vaira Vike-Freiberga attended the Moscow ceremony but only to ask Russia’s highest authorities once more to condemn the Molotov-Ribbentrop Pact.²⁵

A similar demand for recognition of the nature of the USSR’s presence in the Baltic States was made at a high European level by the European Commission Vice President Guenter Verheugen.²⁶

But there is another problem: when the Russian political elite, usually represented by Vladimir Putin, tries to produce a statement even vaguely reminiscent of apology, it almost always leads to an escalation, and not a diminution of tensions and accusations of negationism. In the wake of the solemn remembrance of the beginning of WWII, Putin – then prime minister – ostensibly apologized for the Soviet alliance with Nazi Germany and admitted that Stalin had ordered the Katyn massacre. However, as many commentators argued, his address brought anything but reconciliation and gratitude, because in the immediate context of his statement Putin referred to other events, as if to explain and justify the actions of the Soviet Union. For example, although the Russian prime minister condemned the secret Molotov-Ribbentrop Pact (as he has been asked to do), he did not hesitate to add that Britain and France had also signed agreements with Hitler one year earlier, thus leaving little choice for the USSR.²⁷ Putin also compared the Katyn massacre to the treatment of Soviet POWs by Poland in the 1920s.²⁸The heated debates on the past are full of attempts to equate one case of suffering to another; this tendency to juxtapose violent historical episodes and compare the number of victims is what Robert Hayden called the ‘recounting of the dead’ in relation to the wars in former Yugoslavia (Hayden 1999: 167). Although such discussions create sensation, media frenzy and outbursts of radical nationalism, they have already proven to be extremely unproductive and detrimental to social dialogue, truth-seeking and reconciliation.

 

Conclusion

It is all relative with an apology – it can be healing and bring relief, but it can be also elusive and misleading, sometimes even for those who have to deliver it. ‘[Therefore,] I would like to apologize for all the mistakes I made towards my nation and people. I know that indeed I was wrong. There is nothing that can change that and I honestly would like to express my apology to my people.’²⁹These words belong to Kaing Guek Eav-Duch, who commanded the notorious S-21 camp during the Khmer Rouge regime. But after dozens of declarations like the ones mentioned above, the prison commander asked for a full acquittal saying that he was only following orders. As we saw at the beginning of this paper, his appeal was denied. Of course, especially after the latter action, nobody can be sure if Duch’s behavior was driven by genuine remorse. But still, the document containing his apologies was uploaded on the website of the Extraordinary Chambers in the Courts of Cambodia for the whole world to see – and especially for those who survived the torture and the descendants of those who did not. Thus, the personal motives of the perpetrators for making an apology remain in the background; of primary importance is the impact of a concrete statement on those affected by past violence.

To return to the communism of Central and East Europe, it should be reiterated as a conclusion that apology, or a more comprehensive acknowledgement of crimes and assumption of responsibility, has the potential to be a successful transitional justice mechanism. This is especially valid in relation to the regimes in Bulgaria and Romania which had very deep roots, and where currently there is almost no possibility of the criminal prosecution of the main perpetrators (usually because they have passed away). But in this case apology is a big step toward coming to terms with the past for another, very important reason, namely the restoration of identity it can offer. In relation to the Bulgarian Muslims we are talking about a literal reconstruction of the missing pieces of ethnic and religious identity deconstructed during the ‘Revival Process.’ More broadly speaking, despite their differences, all communist regimes after 1945 aimed at blurring identities and turning individuals into the perfect subjects of the new socialist order. It was in their nature never to explain, never to apologize – just like Mrs. Honecker. Therefore, an apology or at least the recognition of crimes will surely make a difference, by restoring the dignity of political prisoners and dissidents as well as, probably, exposing some who still benefit from the positions they once occupied and, it is to be hoped, by making those who ‘just lived through’ the regime reflect upon it.

Of course, apologizing cannot be the sole means of achieving all this, but it is a suitable means of paving the way for more practical steps. When delivered in the right way, it is a noteworthy symbolic act to accompany less ‘exciting’ undertakings that attract less public attention. There are also increasing efforts on the regional and European level to condemn more definitively the crimes of totalitarianism. Besides this immediate outcome, it is also expected that any events and initiatives in that direction will become a forum for sharing experience, ideas, and best practices. The preamble of the 2008 Prague Declaration on European Conscience and Communism, signed by prominent European intellectuals, states that ‘many Communist parties have not apologized for Communist crimes’³⁰ and calls for several measures that would intensify debate on the issue and increase public awareness. The Vilnius Declaration adopted in the framework of the OSCE Parliamentary Assembly in 2009 reiterated the condemnation of the crimes of totalitarian regimes and the proclamation of the European Day of Remembrance for Victims of Stalinism and Nazism, designated as such by the European Parliament in 2009. In 2010 the foreign ministers of Bulgaria, the Czech Republic, Hungary, Latvia, Lithuania, and Romania urged the European Union to ‘consider a law against denying or trivializing the crimes of totalitarian regimes.’³¹ And again on a European level, the educational project Platform of European Memory and Conscience was founded in Prague in 2011. It ‘brings together institutions and organizations from the V4 and other EU countries active in research, documentation, awareness-raising and education about the totalitarian regimes which befell the Visegrad region in the 20th century.’³²

Initiatives on the highest national and international level attract public and media attention but also add fuel to long-existing controversies – for example, the issue of ‘equating’ the crimes of Nazism to those of communism. Since the purpose of this paper is different, it will suffice to say that declarations, resolutions, projects, programs, and so on like those described above generally increase the political and social interest in transitional justice. Improved public awareness about the times of communism and a greater wish to come to terms with the legacy of the past will only benefit the democratic path these societies chose to take more than twenty years ago. It is all relative when it comes down to apologizing, for the acts that accompany it sometimes downgrade the intentions of the one who apologizes. At the same time, the fact that apologies are surrounded by so much caution and diplomatic fuss means that they are not just empty words but do actually carry some weight. No matter how difficult it is to determine the genuineness of the motives behind an apology, acknowledgement is still preferred to silence.

 

---

 

Gergana Tzetkova. Graduated from the European Regional Master’s Degree in Democracy and Human Rights in South-East Europe at the University of Sarajevo and the University of Bologna. Her thesis focused on the application of transitional justice measures in the Republic of Croatia (G. Tzvetkova, ‘Never Again? History of Transitional Justice in Croatia’, in Master Theses Selected for Publishing, Academic Year 2010-2011, published in 2011). Currently she is preparing PhD proposal with the aim of continuing research on the topic of dealing with the past, but with focus on her home country Bulgaria.

 

---

 

ENDNOTES

1 Press Release 14.03.2012, ICC First verdict: Thomas Lubanga guilty of conscripting and enlisting children under the age of 15 and using them to participate in hostilities. ICC.

2 A hybrid court, officially known as the Extraordinary Chambers in the Courts of Cambodia, trying key officials of the Khmer Rouge regime.

3 John Demjanjuk died on March 17, 2012 when this paper was in preparation. Although at the time of his death, his verdict was still under appeal, it created a precedent and prepared the ground for many new investigations of former Nazi camp guards. D. Rising ‘John Demjanjuk, convicted death camp guard, dies’, The Guardian (2012).

4 J. Ewing and A. Cowell, ‘Demjanjuk Convicted for Role in Nazi Death Camp’, New York Times (2011).

5 Political Apologies and Reparations.

6 Part of the definition of ‘transitional justice’ provided by Kofi Annan in the Report of the Secretary-General to the United Nations Security Council, The rule of law and transitional justice in conflict and post-conflict societies.

7 World Europe, ‘Vatican apologises over Holocaust’, BBC News (1998)

8 Political Apologies and Reparations.

9 K. Marks, ‘Blair issues apology for Irish Potato Famine’, The Independent (1997)

10 BBC Monitoring, ‘Excerpts from Japan PM’s apology’, BBC News (2005)

11 AP, ‘China dismisses Japanese apology for war aggression’, USA TODAY (2005)

12 G. Kessler, 2011, ‘Obama’s “Apology Tour”’, The Washington Post (2011).

13 National Cold War Exhibition, viewed 30 March 2012.

14 Europe Online Magazine, ‘Honecker’s Heritage’ (2012).

15 For the purposes of this paper and considering its focus on transitional justice in relation to communist regimes, the region of Central and Eastern Europe here includes the countries that founded the Council for Mutual Economic Assistance: Bulgaria, Czechoslovakia (now Czech Republic and Slovakia), Hungary, Poland, Romania and the former USSR.

16 In general, there is no written rule as to which state representative should deliver an apology. As an example of this, I would refer to a case from 2010 when the Croatian President Ivo Josipović apologized to the Parliament of Bosnia and Herzegovina for the indiscriminate violence of the Croatian police in the beginning of the 1990s. After that, the Prime Minister of Croatia at that time, Jadranka Kosor, expressed regret that her opinion was not sought on this matter. ‘Josipovic apologizes for Croatia’s role in war in Bosnia’, Croatian Times (2011).

17 The process continued through the 1970s and 1980s and affected, in a different way, the ‘the most significant Muslim communities – the Turks and the Pomaks/Muslim Bulgarians.’ (Gruev and Kalionski 2008: 209).

18 S. Dimitrova, ‘Bulgaria apologises to its Turks for “Revival Process”’, SETimes (2012).

19 A free translation of the Declaration can be found on the website of Reconciliation of European Histories. The text of the Declaration in Bulgarian can be found on Демократи за силна Българи.

20 The draft was proposed by the ultranationalist party Ataka.

21 Polska The Times, ‘Martial law generals found guilty, but too late’, PressEurop (2012).

22 BBC News, ‘Jaruzelski says sorry for 1968’, BBC News (2005).

23 Polskie Radio, ‘Mixed Reactions to Jaruzelski martial law apology’, Thenews.pl (2011) .

24 Polskie Radio, ‘Mixed Reactions to Jaruzelski martial law apology’, Thenews.pl (2011).

25 БТВ, ‘Москва отбеляза 60 години от победата над нацистка Германия с грандиозен парад’ (2005).

26 A. Lobjakas, ‘Russia/EU: Demands Grow For Moscow To Apologize To Baltic States For Soviet Past’, Radio Free Europe (2005).

27 Mail Foreign Service, ‘Putin blames Britain for Russia’s invasion of Poland on the 70th anniversary of WWII’, mail online (2009)

28 A. Prazmowska, ‘Putin’s letter to the Poles’, The Guardian (2009).

29 Compilation of statements of apology made by Kaing Guek Eav alias Duch during the proceedings.

30 Press Release, Prague Declaration on European Conscience and Communism - Press Release, Victims of Communism Memorial Foundation (2008).

31 EUobserver, ‘Six States Urge EU Ban on Denial of Communist Crimes’ (2012).

32 Platform of European Memory and Conscience.

 

LIST OF REFERENCES

AP (2005) ‘China dismisses Japanese apology for war aggression’, USA TODAY, accessed 30 March 2012, usatoday.com

Barkan, E. (2000) The Guilt of Nations (Baltimore: Johns Hopkins University Press).

BBC Monitoring (2005) ‘Excerpts from Japan PM’s apology’ BBC News, accessed 30 March 2012, news.bbc.co.uk

BBC News (2005), ‘Jaruzelski says sorry for 1968’, BBC News, accessed 11 April 2012, news.bbc.co.uk

Compilation of statements of apology made by Kaing Guek Eav alias Duch during the Proceedings, accessed 13 April 2012, eccc.gov.kh

Croatian Times (2011) ‘Josipovic apologizes for Croatia’s role in war in Bosnia’, accessed 27 May 2012. croatiantimes.com

Cruvellier, T. (2012) ‘The Khmer Rouge’s Perfect Villain’, The New York Times, accessed 26 February 2012, nytimes.com

Dimitrova, S. (2012) ‘Bulgaria apologises to its Turks for “Revival Process”’, SETimes, accessed 20 January 2012, setimes.com

Dnes.dir.bg (2012) ‘Депутатите не признаха арменския геноцид, но осъдиха възродителния процес’ [‘The MPs did not recognize the Armenian genocide, but condemned the Revival Process’], accessed 26 February 2012, dnes.dir.bg

EUobserver (2012), ‘Six States Urge EU Ban on Denial of Communist Crimes’, accessed 13 March 2012, euobserver.com.

Europe Online Magazine (2012), ‘The Honecker’s Heritage’, accessed 30 March 2012, europeonline-magazine.eu

Ewing, J. and A. Cowell (2011), ‘Demjanjuk Convicted for Role in Nazi Death Camp’, accessed 6 February 2011, nytimes.com

HDN (1997), ‘Bulgarian President’s Historical Apology’, accessed 13 March 2012, hurriyetdailynews.com

Joyce, R. (2006) The Evolution of Morality (Massachusetts Institute of Technology Press).

Kessler, G. (2011) ‘Obama’s “Apology Tour”’, The Washington Post, accessed 30 March 2012, voices.washingtonpost.com

Lazare, A. (2004) On Apology (Oxford: Oxford University Press).

Lazare, A. (2004) On Apology (Oxford: Oxford University Press).

Lobjakas, A. (2005) ‘Russia/EU: Demands Grow For Moscow To Apologize To Baltic States For Soviet Past’, Radio Free Europe, accessed 13 April 2012.rferl.org

Mail Foreign Service (2009) ‘Putin blames Britain for Russia’s invasion of Poland on the 70th anniversary of WWII’, mail online, accessed 13 April 2012, www.dailymail.co.uk

Marks, K. (1997) ‘Blair issues apology for Irish Potato Famine’, The Independent, accessed 30 March 2012, independent.co.uk

Montero, C. C. (2010) ‘Study on how the memory of crimes committed by totalitarian regimes in Europe is dealt with in the Member States’, accessed 2 April 2012, ec.europa.eu

National Cold War Exhibition, accessed 30 March 2012, nationalcoldwarexhibition.org

Novinite (2011), ‘Bulgaria Marks 1st Day of Homage to Victims of Communism’, accessed 13 March 2012, novinite.com

Olick, J. and B. Coughlin (2003) ‘The Politics of Regret. Analytical Frames’, in J. Torpey (ed.), Politics and the Past (Rowman and Littlefield Publishers, Inc., USA) pp. 37-57.

Platform of European Memory and Conscience, accessed 14 April 2012, http://www. memoryandconscience.eu/about-the-platform/

Political Apologies and Reparations, accessed 30 March 2012, http://political-apologies.wlu. ca/details.php?table=doc_press&id=471

Political Apologies and Reparations, accessed 6 February 2011, http://political-apologies. wlu.ca/relateddocs.php?catnum=2004.0095.

Polska The Times (2012), ‘Martial law generals found guilty, but too late’, PressEurop, accessed 10 April 2012, http://www.presseurop.eu/en/content/news-briefcover/ 1390881-martial-law-generals-found-guilty-too-late

Polskie Radio (2011) ‘Mixed Reactions to Jaruzelski martial law apology’, Thenews.pl, accessed 11 April 2012, http://www.thenews.pl/1/9/Artykul/80311,Mixed-reactions-to- Jaruzelski-martial-law-apology

Prazmowska, A. (2009) ‘Putin’s letter to the Poles’, The Guardian, accessed 13 April 2012, http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2009/sep/01/putin-letter-russia-poland

Press Release (14.03.2012) ‘ICC First verdict: Thomas Lubanga guilty of conscripting and enlisting children under the age of 15 and using them to participate in hostilities’, ICC, http://www.icc-cpi.int/NR/exeres/A70A5D27-18B4-4294-816F-BE68155242E0.htm

Press Release (2008) ‘Prague Declaration on European Conscience and Communism - Press Release’, Victims of Communism Memorial Foundation, accessed 14 April 2012, http://www.victimsofcommunism.org/media/article.php?article=3850

Radio Netherlands Worldwide (2011), ‘Mladic Arrest: Bosnian Sentiments’, accessed 6 February 2012, http://www.rnw.nl/international-justice/article/mladic-arrest-bosniansentiments.

Reconciliation of European Histories (2012), ‘Bulgaria Condemns Communist Turkish Assimilation’, accessed 1 March 2012, http://eureconciliation.wordpress.com/2012/01/25/ bulgaria-condemns-communist-turkish-assimilation/.

Remikovic D. and E. Hadzovic (2011), ‘Mixed Reactions from Bosnia Following Mladic Arrest’, BalkanInsight, accessed 6 February 2012, http://www.balkaninsight.com/en/ article/mixed-reactions-from-bosnia-following-mladic-arrest.

Report of the Secretary-General to the United Nations Security Council, The rule of law and transitional justice in conflict and post-conflict societies, accessed 20 January 2012, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N04/395/29/PDF/N0439529. pdf?OpenElement.

Rising, D. (2012) ‘John Demjanjuk, convicted death camp guard, dies’, The Guardian, accessed 29 March 2012, http://www.guardian.co.uk/world/feedarticle/10149903

Sisson, J. (2000) ‘A Conceptual Framework for Dealing with the Past’, Politorbis 50, pp. 11-17.

Stan, L. (2006) ‘The Politics of Memory in Poland: Lustration, File Access and CourtProceedings’, accessed 4 April 2012, http://www.mystfx.ca/pinstitutes/cpcs/studies-inpost- communism/stan2006.pdf

Taft, L. (2000) ‘Apology Subverted: The Commodification of Apology’, Yale Law Journal, Vol. 109, Issue 5, pp1135 -1160.

Tavuchis, N. (1991) Mea Culpa: A Sociology of Apology and Reconciliation (Stanford: Stanford University Press).

Webcafe (2012), ‘Няма арменски геноцид, има възродителен процес’ [‘There is no Armenian genocide, there is Revival Process’], Webcafe.bg, accessed 26 February 2012, www.webcafe.bg

World Europe (1998), ‘Vatican apologises over Holocaust’, BBC News, accessed 29 March, http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/65889.stm

БТВ (2005), ‘Москва отбеляза 60 години от победата над нацистка Германия с грандиозен парад’ [BTV – ‘Moscow commemorates 60 years of its victory over Nazi Germany with a grandiose parade’], accessed 11 April 2012, btvnews.bg

БТВ Документите (2008), ‘Възродителният процес’ [BTV – the Documents, ‘The Revival Process’], BTV, accessed 20 February 2012, http://www.btv.bg/video/1257632206- Vazroditelniyat_protses.html

БТВ Документите (2009), ‘Възродените – 20 години по-късно’ [BTV – the Documents, ‘The Revived – 20 years later’], accessed 20 February 2012, http://www.btv.bg/shows/btvdokumentite/ videos/video/963087571-Vazrodenite__20_godini_pokasno.html.

Груев, Михаил и Кальонски, Алексей (2008), Възродителният процес Мюсюлманските общности и комунистическият режим. Институт за изследване на близкото минало, София. Демократи за силна България, accessed 1 March 2012, http://dsb.bg/bg/blogs/ article/3065.

Иванов, М. (2012) ‘Има ли политическа воля срещу етническата нетърпимост и ксенофобията’, Списание Обектив, Български хелзинкски комитет, accessed 29 February 2012, http://www.bghelsinki.org/bg/publikacii/obektiv/mikhail-ivanov/2012-02/ima-lipoliticheska- volya-sreshu-etnicheskata-netrpimost-i-ksenofobiyata/. [Ivanov, M. 2012 ‘Is there political will against ethnic intolerance and xenophobia’, Obektiv Magazine, Bulgarian Helsinki Committee.]

 

This article has been published in the first issue of Remembrance and Solidarity Studies.

>> Click here to see the R&S Studies site

 

23 August, the day in 1939 when Ribbentrop and Molotov signed the Nazi- Soviet Non-Aggression Pact, gained international recognition in the 1980s. First, in North America, political émigrés from the Soviet Bloc staged public ‘Black Ribbon Day’ ceremonies; this was followed by demonstrations in the Baltic republics of the USSR, culminating in the ‘Baltic Chain’ from Tallinn via Riga to Vilnius in 1989. After the Eastern Enlargement of the European Union in 2004, deputies from Poland, Hungary, the Czech Republic, the Baltic States and other new member countries in the European Parliament identified 23 August as the lowest common denominator of the enlarged EU’s politics of history. In a discussion process lasting from 2009 to 2011, the Parliament, the Commission and finally the Council of the EU defined 23 August as a ‘Europewide Day of Remembrance of the Victims of Totalitarian Regimes’.

 

The Battle for Authority of Interpretation

The year 2009 was truly one of multiple European anniversaries: 20 years after the ‘peaceful revolution’ of 1989, 60 years since the foundation of the Basic Law of the Federal Republic of Germany (and also the establishment of the GDR) in 1949, 70 years since the beginning of the Second World War on 1 September 1939, 90 years since the Paris Peace Conference of 1919, 200 years since the foundation of the Grand Duchy of Finland within the Russian Imperial Federation, and 220 years since the French Revolution of 1789, to name only the most important. Amid this spree of jubilees, the 70th anniversary of the Molotov-Ribbentrop Pact of 23 August 1939 did not have a particularly prominent place in the majority of Europe’s national remembrance cultures, the obvious exceptions being those of the directly affected national societies of Estonia, Latvia, Lithuania, Poland, Romania and Moldova, as well as Finland (and thus, indirectly, Sweden as well). Alongside the looming shadow of the epochal year 1989, it was above all the dominance of the cultural memory of 1 September 1939 – the day of the German invasion of Poland – that eclipsed 23 August. Klaus Zernack has therefore recently classified 1 September 1939 as a day that is ‘today [viewed] worldwide as a date of remembrance for world peace’: ¹

In the European perspective there is no need (…) for long discussion as to whether 1 September 1939 – and what followed it for the next six years and after, as the consequences of the Cold War shaped almost the whole century – is an intricate site of memory of a globally comprehended horror story. In the world’s memory of history, however, 1 September 1939 represents the date with the strongest symbolism for the 20th century. In many countries in the world it has been elevated to a day of remembrance to commemorate world peace. Without doubt this is therefore a lieu de mémoire of global significance. ²

The fact that the Polish state ceremony at Westerplatte in Gdańsk on 1 September 2009 attracted worldwide media attention – with German Chancellor Angela Merkel and Russian Prime Minister Vladimir Putin as the most prominent guests of Polish Prime Minister Donald Tusk – makes this statement just as striking as that of the classification of Jan Rydel, Zernack’s Polish colleague, of 1 September as ‘from the Polish point of view the deepest watershed of the 20th century’.³ In other words, as opposed to 1 September, 23 August is of secondary importance, and this in Poland itself, whereas from the ‘Western European’ perspective it is seen as a primarily, albeit not exclusively (Central and) Eastern European matter. ⁴ Even in Germany, the former treaty partner, amid the circus of the 20th anniversary of the ‘Peaceful Revolution’, the 70th anniversary of the Treaty of Non-Aggression between Germany and the Soviet Union, together with the Secret Protocol on the amicable division of Eastern Europe into spheres of influence, was greeted in interested circles with so little media interest that a group of political figures, historians, and intellectuals dealing in history and memory felt compelled to publish an appeal titled ‘Celebrating the year 1989 also means remembering 1939’, and to describe this explicitly as a ‘Declaration to mark the 70th anniversary of the Hitler-Stalin Pact on 23 August 2009’. ⁵ While this appeal was received with great public interest in Poland, ⁶ in Germany, to a large degree, it typically enough went unnoticed.

The national publics of the wider Europe were similarly unresponsive to the struggle for authority over the interpretation of the historical-political narrative that was sparked by the European approach to remembering the legacy of Nazism and Stalinism, the focus of which was the Molotov- Ribbentrop Pact as the culmination of both forms of totalitarianism. The actors in this struggle were on the one side political figures dealing in issues of history and memory from Central and Eastern Europe, who found considerable support in Northern Europe and other parts of the continent, and on the other side officials exercising authority over the politics of history of the Russian Federation, such as the president, head of government, ministers, secret service, Duma, parties, the Church, armed forces, media, NGOs and historians. ⁷ This struggle was fought out in the arenas of the Parliamentary Assemblies of the European Council and the Organisation of Security and Cooperation in Europe (OSCE) – two pan-European institutions of which the Russian Federation was (and still) is a member. On top of this were quite a few bilateral Russian-foreign forums and bodies, such as those with Poland and Germany. However, Moscow had no leverage over the European Union and its Parliament, whose members were able to bring their issues related to the politics of history energetically to the table after their accession in 2004. Accordingly, several years of initiatives culminated in the form of a suggestion to proclaim 23 August the ‘European day of remembrance of the victims of Stalinism and Nazism’, which between 2009 and 2011 the EU transformed into a request to the 27 member states to declare 23 August a Europe-wide day of remembrance ‘of the victims of all totalitarian and authoritarian regimes’. ⁸ This inflicted a defeat on Moscow at the end of a heavily symbolic defensive battle over history and memory, which at the same time explains the revision of the state history policy of the Russian Federation in the form of an opening outwards and inwards in 2009. Whilst at the beginning of the year a clear hardening was visible, this gave way in the summer and autumn to a pronounced liberalisation with elements of self-criticism – a change of course that continued in 2010 and into 2011. ⁹

The initiative of the proclamation of 23 August as a day of remembrance for the victims of the two totalitarian dictatorships of 20th-century Europe, both shaped by state terror and mass murder, using the heavily symbolic name ‘Black Ribbon Day’, came from political emigrants in North America who had come from the Baltic States and other Central and Eastern European countries. At the same time as the beginning of perestroika and glasnost in the USSR, on 23 August 1986, the first demonstrations took place in the Canadian capital Ottawa and several large cities in the USA as well as London, Stockholm, and Perth in Australia. Just one year later, in 1987, dissident groups in the Estonian, Latvian and Lithuanian Soviet republics dared to hold their first public commemoration services, despite the continuing extremely repressive conditions, in which hundreds and even thousands of people participated. And in 1989, on the 50th anniversary of the Pact, over a million Estonians, Latvians, Lithuanians and Russian-speakers sympathetic to the cause formed a 600-kilometre-long human chain – the ‘Baltic Way’ or ‘Baltic Chain’, from Tallinn, via Riga, to Vilnius. Since then, the commemorations of 23 August in the late Soviet era, and the memory of the extremely dangerous conditions under which they were held, have become a pan-Baltic lieu de mémoire.¹⁰

The break-up of the Soviet Union, together with the re-establishment of the statehood of Estonia, Latvia and Lithuania and the end of Soviet hegemony over East-Central and South-Eastern Europe, led to numerous states in the region (including the new Russian Federation) being admitted into the Council of Europe, the oldest pan-European institution, founded in 1949. Accordingly, this Strasbourg-based international organisation developed into a forum for initiatives that dealt with the politics of the history of the legacy of the communist dictatorships. This particularly applied to the Parliamentary Assembly of the Council of Europe and its various committees, which sat a number of times a year, their members being drawn from the national parliaments of the member states. By 1996, with Russia and Croatia having recently joined, all the states of East-Central Europe and almost all the successor states of the USSR had become members of the Council; it was in this year that the Parliamentary Assembly first took up the subject of what was to be designated as the ‘legacy of the former communist totalitarian regime’. The applicable ‘Resolution 1096 (1996) on measures to dismantle the heritage of former communist totalitarian systems’ tabled by Central and Eastern European members therefore aimed at decentralisation, demilitarisation, privatisation and de-bureaucratisation as well as transitional justice and the opening of the secret police archives in the course of the transformation process, and only on the margins at ‘a transformation of mentalities (a transformation of hearts and minds)’. ¹¹

Because of its nature, being oriented towards the present and future rather than ‘historical’, the resolution met little resistance from the newly present Russian deputies, particularly as a motion tabled in 1995 by Central and Eastern European, Italian and British deputies on the Molotov-Ribbentrop Pact had not been considered by the Parliamentary Assembly. This had addressed ‘a common approach of solidarity in rejecting the two totalitarian systems which gravely undermined the Europe of this century, namely Nazism and Bolshevism, and of condemnation of their complicity which is tragically embodied in the so-called Ribbentrop-Molotov Pact, signed on 23 August 1939.’ ¹²

 

The European Parliament as a Major Player in the Politics of History

The accession of eight Central and Eastern European states to the European Union on 1 May 2004 – Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania, Poland, the Czech Republic, Slovakia, and Slovenia – now made it possible for these countries to bring their national historical narratives to the forum of the European Parliament. First, however, the parliamentarians of the ‘old’ EU, the ‘EU-15’, laid down a marker for the politics of history. On 27 January 2005, in a programme document titled ‘The Holocaust, antisemitism and racism. European Parliament resolution on remembrance of the Holocaust, anti-semitism and racism’, following the Stockholm Declaration of the International Holocaust Forum of 2000, they proclaimed 27 January – the Day of the Liberation of the Extermination Camp Auschwitz- Birkenau by the Red Army – ‘European Holocaust Memorial Day’ across the whole of the EU. ¹³ This was a response from the European Parliament to the introduction in 1996 of the Day of Remembrance of the Victims of National Socialism on 27 January in Germany and in 2001 of Holocaust Memorial Day in the United Kingdom, thus contributing to the proclamation of the International Day of Commemoration in Memory of the Victims of the Holocaust (International Holocaust Remembrance Day) by the United Nations General Assembly on 1 November 2005. ¹⁴

An opportunity for the Central and Eastern European MEPs came a few weeks later in a parliamentary debate on ‘The future of Europe 60 years after the Second World War’. The diverging meanings of the history of violence in the 20th century that dominated in ‘old (Western) Europe’ and ‘New (Central and Eastern) Europe’ now clashed abruptly. In his opening statement, the Council President, the Luxembourger Jean-Claude Juncker, attempted to maintain the balance so as to stress, on the one hand, the contribution of the ‘soldiers of the Red Army’:

What losses! What an excessive number of interrupted life stories amongst the Russians, who contributed 27 million lives to the liberation of Europe! No one needs to harbour a great love – although I do – for the profound and eternal Russian State to acknowledge the fact that Russia deserves well of Europe. ¹⁵

On the other hand, he addressed the different nature of the historical experience of Central and Eastern Europe:

The restored freedom at the start of May 1945, however, was not enjoyed in equal measure throughout Europe. Comfortably installed in our old democracies, we were able to live in freedom in Western Europe after the Second World War, and in a state of restored freedom whose price we well know. Those who lived in Central and Eastern Europe, however, did not experience the same level of freedom that we have experienced for 50 years. They were subjected to the law of someone else. The Baltic States, whose arrival into Europe I should like to welcome and to whom I should like to point out how proud we are to have them amongst us, were forcibly integrated into a group that was not their own. They were subjected not to the pax libertatis, but to the pax sovietika that was not their own. Those people and nations that underwent one misfortune after another suffered more than any other European. The other countries of Central and Eastern Europe did not experience that extraordinary capacity for selfdetermination that we were able to experience in our part of Europe. They were not liberated. They had to evolve under the regime of principle imposed on them. ¹⁶

In the subsequent debate, described by the conservative Polish member Wojciech Roszkowski as ‘perhaps the most important debate on European identity that has been held for years’, the French communist Francis Wurtz spoke vehemently against ‘excusing the Nazi atrocities by pointing the finger at Stalinist crimes’, since ‘Nazism was neither a dictatorship nor a tyranny like any other, but rather the complete break with society as a whole’.

The Hungarian Fidesz member József Szájer countered: ‘The one who frees the innocent captive from one prison and locks him up in another, is a prison guard, not a liberator’. Practically all the MEPs from Central and Eastern Europe emphasised that focusing on 8 May 1945, regardless of what happened on 23 August 1939 was incomprehensible. Roszkowski argued explicitly against the memory politics of Russia at the time, with its relativisation of the Molotov-Ribbentrop Pact and the crimes of Stalin himself. ¹⁷ The ‘European Parliament resolution on the sixtieth anniversary of the end of the Second World War in Europe on 8 May 1945’ adopted on 12 May 2005 accordingly invoked the need for ‘remembering that for some nations the end of the Second World War meant renewed tyranny inflicted by the Stalinist Soviet Union’. ¹⁸

The previous day, Russian president Putin had taken the opportunity to once again underline the official position of his country in a press conference, calling the Molotov-Ribbentrop Pact ‘a personal matter between Stalin and Hitler’, not of the ‘Soviet people’. On the one hand he described the content of the pact as ‘legally weak’, yet on the other he termed the territorial changes that resulted from it a mere ‘return of the regions’ that had fallen to Germany in the Treaty of Brest-Litovsk in 1918. With reference to the condemnation of the Pact along with the Secret Protocol by the Second Congress of People’s Deputies of the disintegrating USSR on 24 December 1989, he expressed his annoyance, adding:

What else is wanted then? Are we supposed to condemn it again every year? We consider this subject closed and will not come back to it. We’ve expressed our position on it once, and that’s enough. ¹⁹

Russian statements such as this deepened the trench in the politics of history which was dividing the now considerably expanded European Parliament. No small number of Central and East European MEPs saw many of their colleagues from Western Europe as naïve victims of (post-) Soviet propaganda, whereas some West European leftists viewed certain Central and Eastern European right-wingers as notorious Russian haters, even anti- Semites. This became tellingly clear in a plenary debate on 4 July 2006, on the occasion of the 70th anniversary of General Francisco Franco’s 1936 coup in Spain, during which the right-wing nationalist Polish MEP Maciej Marian Giertych described the Caudillo as the saviour of Central and Western Europe from the ‘communist plague’:

The presence of figures such as Franco […] in European politics ensured that Europe maintained its traditional values. We lack such statesmen today. It is with some regret that we observe today the phenomenon of historical revisionism, which portrays all that is traditional and Catholic in an unfavourable light and everything that is secular and socialist in a favourable light. Let us remember that Nazism in Germany and fascism in Italy also had socialist and atheist roots. ²⁰

It was no coincidence that it was a German MEP who hit out vociferously at his Polish colleague: ‘what we have just heard is the spirit of Mr Franco. It was a fascist speech and it has no place in the European Parliament.’ ²¹

The European Parliament exhibited a broad spectrum of opinions at the time, and its majority followed a balanced line towards the Soviet participation in the history of Europe after 1945. In contrast, in 2006 the members of the Council of Europe continued their course, set ten years earlier, to ‘overcome the legacy of the communist totalitarian regime’. After discussing a report produced by Göran Lindblad, the Swedish member of the Council of Europe Political Affairs Committee, which was unmistakably inspired by the ‘Black Book of Communism’ published in 1997 and prepared by a French-Polish-Czech group of authors, ²² they passed ‘Resolution 1481 (2006) – Need for international condemnation of crimes of totalitarian communist regimes’. This stated that:

2. The totalitarian communist regimes which ruled in central and eastern Europe in the last century, and which are still in power in several countries in the world, have been, without exception, characterised by massive violations of human rights. The violations have differed depending on the culture, country and the historical period and have included individual and collective assassinations and executions, death in concentration camps, starvation, deportations, torture, slave labour and other forms of mass physical terror, persecution on ethnic or religious grounds, violation of freedom of conscience, thought and expression, of freedom of the press, and also lack of political pluralism.
3. The crimes were justified in the name of the class struggle theory and the principle of dictatorship of the proletariat. The interpretation of both principles legitimised the ‘elimination’ of people who were considered harmful to the construction of a new society and, as such, enemies of the totalitarian communist regimes. A vast number of victims in every country concerned were its own nationals. It was the case particularly of the peoples of the former USSR who by far outnumbered other peoples in terms of the number of victims. (…)
7. The Assembly is convinced that the awareness of history is one of the preconditions for avoiding similar crimes in the future. Furthermore, moral assessment and condemnation of crimes committed play an important role in the education of young generations. The clear position of the international community on the past may be a reference for their future actions. (…)
10. The debates and condemnations which have taken place so far at national level in some Council of Europe member states cannot give dispensation to the international community from taking a clear position on the crimes committed by the totalitarian communist regimes. It has a moral obligation to do so without any further delay.
11. The Council of Europe is well placed for such a debate at international level. All former European communist countries, with the exception of Belarus, are now members, and the protection of human rights and the rule of law are basic values for which it stands.
12. Therefore, the Assembly strongly condemns the massive human rights violations committed by the totalitarian communist regimes and expresses sympathy, understanding and recognition to the victims of these crimes.
13. Furthermore, it calls on all communist or post-communist parties in its member states which have not yet done so to reassess the history of communism and their own past, clearly distance themselves from the crimes committed by totalitarian communist regimes and condemn them without any ambiguity.
14. The Assembly believes that this clear position of the international community will pave the way to further reconciliation. Furthermore, it will hopefully encourage historians throughout the world to continue their research aimed at the determination and objective verification of what took place. ²³

It is notable that this declaration was passed by an assembly that included members of the communist parties of France, the Russian Federation, Greece and other states, as well as numerous representatives of post-communist parties from Bulgaria, Germany, Poland and elsewhere, without such highly ideologised debates as occurred in the European Parliament the previous year.

The further the jubilee year of 2009 cast its shadow, the more intensive the pan-European actors’ activities in the field of the politics of history became, with those from Central and Eastern Europe again being the driving force. ²⁴ It was thus that, on 3 June 2008, the participants in a conference organised by the government of the Czech Republic, including Václav Havel, Vytautas Landsbergis, Joachim Gauck, the aforementioned Göran Lindblad, and other mostly Czech politicians and intellectuals, passed the ‘Prague Declaration on European Conscience and Communism’, which stated:

1. reaching an all-European understanding that both the Nazi and Communist totalitarian regimes each to be judged by their own terrible merits to be destructive in their policies of systematically applying extreme forms of terror, suppressing all civic and human liberties, starting aggressive wars and, as an inseparable part of their ideologies, exterminating and deporting whole nations and groups of population; and that as such they should be considered to be the main disasters, which blighted the 20th century,
2. recognition that many crimes committed in the name of Communism should be assessed as crimes against humanity serving as a warning for future generations, in the same way Nazi crimes were assessed by the Nuremberg Tribunal,
3. formulation of a common approach regarding crimes of totalitarian regimes, inter alia Communist regimes, and raising a Europe-wide awareness of the Communist crimes in order to clearly define a common attitude towards the crimes of the Communist regimes, (…)
7. recognition of Communism as an integral and horrific part of Europe’s common history, (…)
9. establishment of 23 August, the day of signing of the Hitler- Stalin Pact, known as the Molotov-Ribbentrop Pact, as a day of remembrance of the victims of both Nazi and Communist totalitarian regimes, in the same way Europe remembers the victims of the Holocaust on January 27 (…)
15. establishment of an Institute of European Memory and Conscience which would be both - A) a European research institute for totalitarianism studies, developing scientific and educational projects and providing support to networking of national research institutes specialising in the subject of totalitarian experience, B) and a pan-European museum/memorial of victims of all totalitarian regimes, with an aim to memorialise victims of these regimes and raise awareness of the crimes committed by them (…).²⁵

The message that the day of the Molotov-Ribbentrop Pact should be made an international ‘anti-totalitarian’ day of remembrance was thus sent to Brussels. Katrin Hammerstein and Birgit Hofmann rightly argued in 2009 that ‘The demand “Never again Auschwitz” seems on the European level to be being replaced by the formula “Never again totalitarianism”.’ ²⁶ The symbolic value of 23 August moved in this way over a 20-year-long process into the consciousness of the European public sphere; this was finally reflected in the ‘Declaration of the European Parliament on the Proclamation of 23 August as the European Day of Remembrance for Victims of Stalinism and Nazism’ – and the ‘Central and East European’ rule of three ‘Nazism = Stalinism = Totalitarianism’ had now become an (EU-) European one:

The European Parliament, (…)
– having regard to Resolution 1481 (2006) of the Council of Europe Parliamentary Assembly on the need for international condemnation of crimes of totalitarian communist regimes, (…)
A. whereas the Molotov-Ribbentrop Pact of 23 August 1939 between the Soviet Union and Germany divided Europe into two spheres of interest by means of secret additional protocols,
B. whereas the mass deportations, murders and enslavements committed in the context of the acts of aggression by Stalinism and Nazism fall into the category of war crimes and crimes against humanity, (…)
D. whereas the influence and significance of the Soviet order and occupation on and for citizens of the post-Communist States are little known in Europe, (…)
1. Proposes that 23 August be proclaimed European Day of Remembrance for Victims of Stalinism and Nazism, in order to preserve the memory of the victims of mass deportations and exterminations, and at the same time rooting democracy more firmly and reinforcing peace and stability in our continent;
2. Instructs its President to forward this declaration, together with the names of the signatories, to the parliaments of the Member States. ²⁷

It is difficult to say whether in doing this the MEPs simply overlooked the fact that on the list of international days of remembrance 23 August had already been ‘taken’ by UNESCO in 1998, which declared it the ‘International Day of Remembrance of the Slave Trade and its Abolition’ with reference to a slave uprising in Santo Domingo in 1791, ²⁸ or whether this coincidence was consciously taken into account. In any case, duplications of days of remembrance by different international organisations are nothing unusual.

One month later the European Parliament took a further step in terms of the politics of memory which was unusual in involving, in contrast to the 2006 debate on the Franco dictatorship, not a member country of the EU, but a non-member state, namely Ukraine. The ‘European Parliament resolution of 23 October 2008 on the commemoration of the Holodomor, the Ukraine artificial famine (1932-1933)’ served primarily to support the reforms of the Ukrainian president and ‘hero’ of the ‘Orange’ democracy movement, Viktor Yushchenko, yet on the other hand showed an approach that was construed as hostile in Russia, for it stated that ‘the Holodomor famine of 1932-1933, which caused the deaths of millions of Ukrainians, was cynically and cruelly planned by Stalin’s regime in order to force through the Soviet Union’s policy of collectivisation of agriculture against the will of the rural population in Ukraine’, and called on ‘the countries which emerged following the break-up of the Soviet Union to open up their archives on the Holodomor in Ukraine of 1932-1933 to comprehensive scrutiny so that all the causes and consequences can be revealed and fully investigated’. ²⁹ Even if the Holodomor was not, in accordance with the terminology prescribed by the Ukrainian president, described as genocide (henotsyd), but ‘only’ as ‘an appalling crime against the Ukrainian people, and against humanity’, the declaration was interpreted by authorities in the field of the politics of history in Moscow as a challenge and ‘interference’ in post-Soviet ‘domestic affairs’.³⁰ A further reason for the increased attention devoted by the EU with regard to coming to terms with the past à la russe alongside the developments in Ukraine was the Russian-Estonian conflict, which was triggered by the powerful protest that Moscow issued in response to the moving of a Soviet war memorial in 2007 in Tallinn, the capital of the EU member state Estonia.³¹ The way in which Russia tried to force its small neighbour to conform to its own memory narrative not only led to surprise and criticism within EU circles, but also provoked infuriation towards the attitude of Estonia and its kowtowing to Moscow.

The two decisions of the European Parliament of September and October 2008 on 23 August and the Holodomor, together with the other characteristic responses to the Holocaust, the end of the war in 1945 and the Franco dictatorship quoted above, and, moreover, the one made in 2009 to the Serb massacre of 8000 Bosnian Muslims on 11 July 1995 in Srebrenica,³² formed part of an ambitious plan by MEPs, which can be described as a ‘to-do list’ for the ‘EU-standard’ of dealing with dictatorial pasts. Within the parliament, the body responsible for coordinating these issues, there has since May 2010 been an all-party informal group of 35 MEPs chaired by the suitably distinguished former Latvian foreign minister and EU commissioner Sandra Kalniete. The group has given itself the task of promoting the ‘reconciliation of European histories’ (in the plural), and in its ranks include (or have included) such competent and respected members as the Dutch historian of Eastern Europe Bastiaan Belder (who died in 2011), the Hungarian expert on minority rights Kinga Gál, and the German former president of the European Parliament Hans-Gert Pöttering. ³³ At the same time, the Parliament is clearly showing through its actions that it feels responsible for the whole political field of coming to terms with the past in Europe – and this is not only confined to EU member states, but also to states such as the specifically named Russian Federation – and that it is determined to create the appropriate instruments and to prompt the EU Commission to make the necessary tools available. The proclamation of 23 August as the ‘Europe-wide Remembrance Day for the victims of all totalitarian and authoritarian regimes, to be commemorated with dignity and impartiality’ is therefore accorded a prominent role. This extremely substantial list of tasks was made public in the extensive ‘European Parliament resolution of 2 April 2009 on European conscience and totalitarianism’:

The European Parliament, (…)
– having regard to Resolution 1481 of the Parliamentary Assembly of the Council of Europe of 25 January 2006 on the need for international condemnation of the crimes of totalitarian Communist regimes,
– having regard to its declaration of 23 September 2008 on the proclamation of 23 August as European Day of Remembrance for Victims of Stalinism and Nazism,
– having regard to its many previous resolutions on democracy and respect for fundamental rights and freedoms, including that of 12 May 2005 on the 60th anniversary of the end of the Second World War in Europe on 8 May 1945, that of 23 October 2008 on the commemoration of the Holodomor, and that of 15 January 2009 on Srebrenica,
– having regard to the Truth and Justice Commissions established in various parts of the world, which have helped those who have lived under numerous former authoritarian and totalitarian regimes to overcome their differences and achieve reconciliation,
– having regard to the statements made by its President and the political groups on 4 July 2006, 70 years after General Franco’s coup d’état in Spain, (…)
A. whereas historians agree that fully objective interpretations of historical facts are not possible and objective historical narratives do not exist; whereas, nevertheless, professional historians use scientific tools to study the past, and try to be as impartial as possible,
B. whereas no political body or political party has a monopoly on interpreting history, and such bodies and parties cannot claim to be objective,
C. whereas official political interpretations of historical facts should not be imposed by means of majority decisions of parliaments; whereas a parliament cannot legislate on the past, (…)
E. whereas misinterpretations of history can fuel exclusivist policies and thereby incite hatred and racism,
F. whereas the memories of Europe’s tragic past must be kept alive in order to honour the victims, condemn the perpetrators and lay the foundations for reconciliation based on truth and remembrance,
G. whereas millions of victims were deported, imprisoned, tortured and murdered by totalitarian and authoritarian regimes during the 20th century in Europe; whereas the uniqueness of the Holocaust must nevertheless be acknowledged,
H. whereas the dominant historical experience of Western Europe was Nazism, and whereas Central and Eastern European countries have experienced both Communism and Nazism; whereas understanding has to be promoted in relation to the double legacy of dictatorship borne by these countries,
I. whereas from the outset European integration has been a response to the suffering inflicted by two world wars and the Nazi tyranny that led to the Holocaust and to the expansion of totalitarian and undemocratic Communist regimes in Central and Eastern Europe, as well as a way of overcoming deep divisions and hostility in Europe through cooperation and integration and of ending war and securing democracy in Europe,
J. whereas the process of European integration has been successful and has now led to a European Union that encompasses the countries of Central and Eastern Europe which lived under Communist regimes from the end of World War II until the early 1990s, and whereas the earlier accessions of Greece, Spain and Portugal, which suffered under longlasting fascist regimes, helped secure democracy in the south of Europe,
K. whereas Europe will not be united unless it is able to form a common view of its history, recognises Nazism, Stalinism and fascist and Communist regimes as a common legacy and brings about an honest and thorough debate on their crimes in the past century,
L. whereas in 2009 a reunited Europe will celebrate the 20th anniversary of the collapse of the Communist dictatorships in Central and Eastern Europe and the fall of the Berlin Wall, which should provide both an opportunity to enhance awareness of the past and recognise the role of democratic citizens’ initiatives, and an incentive to strengthen feelings of togetherness and cohesion,
M. whereas it is also important to remember those who actively opposed totalitarian rule and who should take their place in the consciousness of Europeans as the heroes of the totalitarian age because of their dedication, faithfulness to ideals, honour and courage,
N. whereas from the perspective of the victims it is immaterial which regime deprived them of their liberty or tortured or murdered them for whatever reason,

1. Expresses respect for all victims of totalitarian and undemocratic regimes in Europe and pays tribute to those who fought against tyranny and oppression;
2. Renews its commitment to a peaceful and prosperous Europe founded on the values of respect for human dignity, freedom, democracy, equality, the rule of law and respect for human rights;
3. Underlines the importance of keeping the memories of the past alive, because there can be no reconciliation without truth and remembrance; reconfirms its united stand against all totalitarian rule from whatever ideological background;
4. Recalls that the most recent crimes against humanity and acts of genocide in Europe were still taking place in July 1995 and that constant vigilance is needed to fight undemocratic, xenophobic, authoritarian and totalitarian ideas and tendencies;
5. Underlines that, in order to strengthen European awareness of crimes committed by totalitarian and undemocratic regimes, documentation of, and accounts testifying to, Europe’s troubled past must be supported, as there can be no reconciliation without remembrance;
6. Regrets that, 20 years after the collapse of the Communist dictatorships in Central and Eastern Europe, access to documents that are of personal relevance or needed for scientific research is still unduly restricted in some Member States; calls for a genuine effort in all Member States towards opening up archives, including those of the former internal security services, secret police and intelligence agencies, although steps must be taken to ensure that this process is not abused for political purposes;
7. Condemns strongly and unequivocally all crimes against humanity and the massive human rights violations committed by all totalitarian and authoritarian regimes; extends to the victims of these crimes and their family members its sympathy, understanding and recognition of their suffering;
8. Declares that European integration as a model of peace and reconciliation represents a free choice by the peoples of Europe to commit to a shared future, and that the European Union has a particular responsibility to promote and safeguard democracy, respect for human rights and the rule of law, both inside and outside the European Union;
9. Calls on the Commission and the Member States to make further efforts to strengthen the teaching of European history and to underline the historic achievement of European integration and the stark contrast between the tragic past and the peaceful and democratic social order in today’s European Union;
10. Believes that appropriate preservation of historical memory, a comprehensive reassessment of European history and Europe-wide recognition of all historical aspects of modern Europe will strengthen European integration;
11. Calls in this connection on the Council and the Commission to support and defend the activities of non-governmental organisations, such as Memorial in the Russian Federation, that are actively engaged in researching and collecting documents related to the crimes committed during the Stalinist period;
12. Reiterates its consistent support for strengthened international justice;
13. Calls for the establishment of a Platform of European Memory and Conscience to provide support for networking and cooperation among national research institutes specialising in the subject of totalitarian history, and for the creation of a pan-European documentation centre/memorial for the victims of all totalitarian regimes;
14. Calls for a strengthening of the existing relevant financial instruments with a view to providing support for professional historical research on the issues outlined above;
15. Calls for the proclamation of 23 August as a Europe-wide Day of Remembrance for the victims of all totalitarian and authoritarian regimes, to be commemorated with dignity and impartiality;
16. Is convinced that the ultimate goal of disclosure and assessment of the crimes committed by the Communist totalitarian regimes is reconciliation, which can be achieved by admitting responsibility, asking for forgiveness and fostering moral renewal;
17. Instructs its President to forward this resolution to the Council, the Commission, the parliaments of the Member States, the governments and parliaments of the candidate countries, the governments and parliaments of the countries associated with the European Union, and the governments and parliaments of the Members of the Council of Europe.³⁴

With this resolution, whose numerous demands were, as will be shown, generally accepted in 2010 by the Commission and in 2011 by the Council of the EU, the European Union proclaimed itself the central authority for the politics of history with pan-European responsibility and competence, thus de facto withdrawing another policy area from the Council of Europe - which had in any case been fading since 2004 in terms of competences, and in the politics of history had frequently been thwarted by Russia and Turkey. This became possible first because of the greater legitimacy, better infrastructure and incomparably greater financial resources of Brussels, and second as a result of the fact that the Central and Eastern European initiatives regarding the politics of history within the EU framework did not meet the resistance of Russia.

The ‘anti-totalitarian’ resolution of April 2009 did, however, meet with vehement ‘Western’ resistance, with the argument being that the raising of 23 August to the status of an EU day of remembrance unacceptably devalued the significance of the 27 January memorial. In this view, the parallel remembrance of the victims of both forms of totalitarianism represented a qualification of the Holocaust as an unprecedented breach of civilisation through a certain de-contextualisation. Yehuda Bauer, one of the initiators of the Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance, and Research, founded in 1998, stated in direct reference to the resolution:

The two regimes were both totalitarian, and yet quite different. The greater threat to all of humanity was Nazi Germany, and it was the Soviet Army that liberated Eastern Europe, was the central force that defeated Nazi Germany, and thus saved Europe and the world from the Nazi nightmare. In fact, unintentionally, the Soviets saved the Baltic nations, the Poles, the Ukrainians, the Czechs, and others, from an intended extension of Nazi genocide to these nationalities. This was not intended to lead to total physical annihilation, as with the Jews, but to a disappearance of these groups ‘as such’. The EU statement, implying a straightforward parallel between Nazi Germany and the Soviet Union, therefore presents an a-historic and distorted picture. (…) World War II was started by Nazi Germany, not the Soviet Union, and the responsibility of the 35 million dead in Europe, 29 million of them non-Jews, is that of Nazi Germany, not Stalin. To commemorate victims equally is a distortion. (…) One certainly should remember the victims of the Soviet regime, and there is every justification for designating special memorials and events to do so. But to put the two regimes on the same level and commemorating the different crimes on the same occasion is totally unacceptable.³⁵

The Austrian historian Heidemarie Uhl, according to whom the remembrance day of 23 August represented an ‘antithesis’ to 27 January, as it was connected to it by an image of history ‘that denies the recognition of the Holocaust as the central point of reference of a European historical consciousness’, added a further argument to Bauer’s criticism:

In the European memory of the Holocaust remembrance of the victims is connected with the question of the involvement of one’s own society in the Nazi atrocities, and memory is understood as the duty to fight against racism, anti-Semitism, the discrimination of minorities based on ethnic, religious, sexual categories. In the remembrance culture of the post- 1989 societies one’s ‘own people’ is seen as an innocent victim of the cruel suppression from outside, [and] the involvement of [one’s] own society in the communist system of rule can in this way be externalised. What can be observed in the post-communist countries is in a certain sense a déjà vu of the stories of victims as we know them from the European postwar myths and the conquering of which is the precondition for the new European memory culture. Making the model of the post-war myths the basis of a pan-European remembrance day rather achieves the opposite: the rifts between the Western European and the post-communist memory culture are likely to deepen.³⁶

Meanwhile, the leader of the Brandenburg Memorials Foundation, Günter Morsch, lamented – with pro-Russian and anti-Polish undertones – the fact that ‘the anniversary of the Molotov-Ribbentrop Pact is misused as a fight over the interpretation of the politics of memory’:

If it was really just about including the victims of communism in the memory, the date of the October Revolution in 1917 could have been chosen. Yet the emphasis on the Molotov- Ribbentrop Pact devalues 1 September, that is the actual beginning of the Second World War, and qualifies 27 January as a day of remembrance for all Nazi victims. One gets the impression that the war and genocide are the result of a conflict in which the totalitarian states on the one side were confronted with the democratic states on the other. Nothing could be less true. The Nazi decision to invade Poland was certain from 1933, whereas until the Munich Agreement of 1938 the Soviets were in serious negotiations with the Western powers and Poland. Poland too was an authoritarian state which until the beginning of 1939 fostered friendly relations with the ‘Third Reich’ and in November 1938 had a military part to play in the division of the democratic Czechoslovakia. The attempt to create a culture of anti-totalitarian remembrance therefore accepts an alarming decontextualisation and homogenisation, the consequences of which are immeasurable. Anybody wishing to learn from history for the future development of a common European future must not pay this price.³⁷

However, these misgivings do not provoke much of a response from many people in European politics. Moscow greeted the resolution of the European Parliament not with open criticism, but with sublimated annoyance that the EU, acting as the ‘conscience of Europe’, wanted to ‘support and defend’ a Russian NGO like MEMORIAL – from whom? – was interpreted by the so-called Russian ‘power vertical’ as just as much of a provocation as the demand, which had been raised again, for 23 August to be treated as a Europe-wide ‘anti-totalitarian’ remembrance day. Yet from Moscow’s point of view it was even worse when the Parliamentary Assembly of the OSCE – of which the Russian Federation is a founding member, as well as being, in its own perception, one of the heavyweights in this international organisation ranging ‘from Vancouver to Vladivostok’ – declared itself in favour of 23 August as a European day of remembrance as well as a parallel condemnation of Nazism and Stalinism at its session in late June/early July 2009 in Vilnius. Its ‘Resolution on Europe – divided and reunified’, tabled by Slovenia and Lithuania, it stated:

3. Noting that in the twentieth century European countries experienced two major totalitarian regimes, Nazi and Stalinist, which brought about genocide, violations of human rights and freedoms, war crimes and crimes against humanity, […]
10. Recalling the initiative of the European Parliament to proclaim 23 August, when the Ribbentrop–Molotov Pact was signed 70 years ago, as a Europe-wide Day of Remembrance for Victims of Stalinism and Nazism, in order to preserve the memory of the victims of mass deportations and exterminations, The OSCE Parliamentary Assembly:
11. Reconfirms its united stand against all totalitarian rule from whatever ideological background; (…)
13. Urges the participating States:
a. to continue research into and raise public awareness of the totalitarian legacy;
b. to develop and improve educational tools, programmes and activities, most notably for younger generations, on totalitarian history, human dignity, human rights and fundamental freedoms, pluralism, democracy and tolerance;
c. to promote and support activities of NGOs which are engaged in areas of research and raising public awareness about crimes committed by totalitarian regimes; (…)
16. Reiterates its call upon all participating States to open their historical and political archives;
17. Expresses deep concern at the glorification of the totalitarian regimes, including the holding of public demonstrations glorifying the Nazi or Stalinist past (…).38

The resolution was passed with 213 votes in favour to eight against, with four abstentions. However, 93 members, probably including all the Russians, Kazakhs, Tajiks, Uzbeks, Turkmens, Kyrgyz and most of the Ukrainians, Azerbaijanis and Armenians, did not take part in the vote. The protests from Moscow appeared particularly weak as they came only from the Duma. The reason for this was the dramatic changes that were taking place in the domestic and external politics of history of the Russian Federation in the summer of 2009.

Since the declaration of the European Parliament regarding 23 August made on 23 September 2008, a whole series of bodies dealing with the politics of history in Russia had realised that the transatlantic anti-Hitler coalition, which apart from a few cracks and breaches was still visible on 9 May 2005 at the ceremony in Red Square to commemorate the 60th anniversary of the unconditional surrender of Nazi Germany, was now crumbling. While in Moscow in 2005 only the Latvian president, Vaira Vīķe-Freiberga, had demanded an apology from Russia for the Molotov- Ribbentrop Pact (as well as for the renewed annexation, camouflaged as ‘liberation’, of the Baltic States by the USSR in 1944),³⁹ the parliament of a European conglomerate of states numbering 27 members as well, indirectly, as the parliamentary pillars of the OSCE, were now proclaiming 23 August as a pan-European day of remembrance. And this was done with some success, as the 70th anniversary of the Molotov-Ribbentrop Pact in 2009 was celebrated publicly not only by the countries that were in Russian eyes the ‘usual suspects’ – Estonia, Latvia, Lithuania, Poland, Romania, Moldova and Georgia – but moreover by Sweden, Slovenia, the Czech Republic and even Bulgaria as well.

Jerzy Buzek, the liberal Polish European Parliament president who had emerged from the Solidarity movement, crowned the ‘anti-totalitarian’ memory politics of Central and Eastern Europeans in October 2009 by making the Brussels parliament building available as a venue for an international conference organised by the three Baltic States with the title ‘Europe 70 years after the Molotov-Ribbentrop Pact’. In his opening address Buzek recalled the historical occurrence, according to the Central and Eastern European interpretation, in distinct words:

In August 1939 when the Molotov-Ribbentrop pact was signed to the great shock of the world’s democracies, Time Magazine called it the ‘Communazi Pact’, perhaps a better name for a deal between two totalitarian regimes who proceeded to divide Central and Eastern Europe between themselves. Poland was divided between Nazi Germany and the Soviet Union, Finland lost 10% of its territory and 12% of its population, Eastern and Northern Romania, as well as the three Baltic States were directly annexed by the Soviet Union. Up to 700,000 Estonians, Lithuanians and Latvians were deported, from a population of six million. In Poland, some 1.5 million people were deported, of these 760,000 died, many of them children. When we are looking at these figures, we can imagine the scale of the whole tragic story. One in ten adult males was arrested; many were executed in a policy of decapitating the local elites. In April, the European Parliament adopted its resolution on ‘European Conscience and Totalitarianism’, which called for the proclamation of August 23rd as a Europe-wide Day of Remembrance for the victims of all totalitarian and authoritarian regimes, and called on the European public to commemorate these victims with dignity and impartiality. We can never forget those victims, for they are a reminder of where we come from, and show us how much we have achieved.⁴⁰

And to the ‘Dear Friends’ gathered in the European Parliament building, he described an arc from 1939 via 2004 to 2009:

When the new member states joined five years ago, we brought with us our own history and our own stories; one of those tragic stories was the ‘Molotov-Ribbentrop Pact’. (…) Today we are a reunited and integrated continent because we have learnt the lessons of the Second World War, and the pact that allowed it to happen.⁴¹

The remembrance day then acquired a transatlantic dimension a few weeks later through the unanimously passed resolution of the Canadian lower chamber of 30 November 2009, which declared that they were cognisant of the ‘infamous pact between the Nazi and Soviet Communist regimes’, and that 23 August would be the ‘Canadian Day of remembrance of the victims of the Nazi and Soviet atrocities’, designated as ‘Black Ribbon Day’.

 

RESOLUTION TO ESTABLISH AN ANNUAL DAY OF REMEMBRANCE FOR THE VICTIMS OF EUROPE’S TOTALITARIAN REGIMES

1) WHEREAS the Government of Canada has actively advocated for and continues to support the principals enshrined by The United Nations Universal Declaration on Human Rights and The United Nations General Assembly Resolution 260 (III) A of 9 December 1948;
2) WHEREAS the extreme forms of totalitarian rule practised by the Nazi and Communist dictatorships led to premeditated and vast crimes committed against millions of human beings and their basic and inalienable rights on a scale unseen before in history;
3) WHEREAS hundreds of thousands of human beings, fleeing the Nazi and Soviet Communist crimes, sought and found refuge in Canada;
4) WHEREAS the millions of Canadians of Eastern and Central European descent whose families have been directly affected by Nazi and/or Communist crimes have made unique and significant, cultural, economic, social and other contributions to help build the Canada we know today;
5) WHEREAS 20 years after the fall of the totalitarian Communist regimes in Europe, knowledge among Canadians about the totalitarian regimes which terrorised their fellow citizens in Central and Eastern Europe for more than 40 years in the form of systematic and ruthless military, economic and political repression of the people by means of arbitrary executions, mass arrests, deportations, the suppression of free expression, private property and civil society and the destruction of cultural and moral identity and which deprived the vast majority of the peoples of Central and Eastern Europe of their basic human rights and dignity, separating them from the democratic world by means of the Iron Curtain and the Berlin Wall, is still alarmingly superficial and inadequate;
6) WHEREAS Canadians were instrumental during the 1980s in raising global awareness of crimes committed by European totalitarian Nazi and Communist regimes by founding an annual ‘Black Ribbon Day’ on 23 August , to commemorate the legal partnership of these two regimes through the infamous Molotov-Ribbentrop Pact and its secret protocols;

BE IT RESOLVED THAT every victim of any totalitarian regime has the same human dignity and deserves justice, remembrance and recognition by the Parliament and the government of Canada, in efforts to ensure that such crimes and events are never again repeated;
BE IT FURTHER RESOLVED THAT the Parliament and the Government of Canada unequivocally condemn the crimes against humanity committed by totalitarian Nazi and Communist regimes and offer the victims of these crimes and their family members sympathy, understanding and recognition for their suffering;
BE IT FURTHER RESOLVED THAT the Government of Canada establish an annual Canadian Day of Remembrance for the victims of Nazi and Soviet Communist crimes on 23 August, called ‘Black Ribbon Day,’ to coincide with the anniversary of the signing of the infamous pact between the Nazi and Soviet Communist regimes.⁴²

The anchoring that has now occurred of 23 August as an ‘anti-totalitarian’ international day of remembrance, which Russian diplomacy was unable to prevent, has had two entirely different, indeed opposite effects: firstly, Russia reacted by isolating itself and displaying aggressive outward signals, and secondly came a reinterpretation of the country’s own imperial and national history based on a new orientation of the politics of history that were accompanied with clear signs of a readiness to make outward concessions.⁴³ The latter tendency was carried forward by an internal Russian debate, also culminating in 2009, on the topic of ‘victory without Stalin?’ Was Stalin the ‘architect of the victory’ of 9 May 1945, or did the Russian ‘people’ – or to use the earlier term ‘the peoples of the Soviet Union’, or as it is now called, the ‘Russian nation’⁴⁴ – achieve this victory ‘in spite of Stalin’? This question was accorded a double significance when ‘the victory’ in the ‘Great Patriotic War 1941-1945’ was also ascribed the function of a foundation myth of the Russian Federation – once the use of the Soviet founding myth of the ‘Great Socialist October Revolution’ was discontinued for reasons of ideology. In other words: in the Russian discourse on the Soviet-German pact whose name there is known in the order ‘Ribbentrop-Molotov’, together with the Secret Protocol, the question was and remains not only the role to be ascribed to Stalin in the official national memory of the war, but much more the raison d’être of this, the largest product of the break-up of the Soviet Union, and the cement of an identity bound by memory that is intended to hold together the particularly disparate federation of Russians and numerous non-Russians.

In his contribution to this volume, Wolfram von Scheliha traces how in 2009 President Dmitry A. Medvedev, with the acceptance of his predecessor Prime Minister Putin, despite considerable opposition, drafted and introduced a new approach to the politics of history, both domestically and for international use. Von Scheliha arrives at the surprising and at the same time convincing conclusion that the formation on 15 May 2009 of a ‘President of the Russian Federation’s Commission for the Struggle against Attempts at Falsification of History Damaging Russia’, which met with harsh criticism and great misgivings, especially in Central and Eastern Europe and Germany, was the result of liberal, even ‘pro-European’ forces in the Kremlin who were successfully keeping in check dogmatists nostalgic for Soviet times.⁴⁵ Indeed, the president subsequently went out on a limb in terms of memory issues in a way that justifies this interpretation. ‘Simply put,’ said Medvedev in a newspaper interview the day before ‘Victory Day’ in 2010, ‘the regime that was established in the USSR can only be described as totalitarian.’ At the same time, he rejected the (post-) Soviet interpretation of 9 May, and thus indirectly also the Russian interpretation of the ‘Great Patriotic War 1941-1945’:

For quite some time the war was perceived exclusively as a Great Victory of the Soviet people and the Red Army. But the war also stands for an immense number of victims and for the colossal losses that the Soviet people suffered together with other European countries. (…) There are absolutely evident facts: the Great Patriotic War was won by our people, not Stalin and not even the military, with all the importance of what they achieved. (…) If we speak of the state evaluation of how Stalin is to be appraised through the leadership of the country in the last years, from the moment of the establishment of the new Russian state, this meaning is clear: Stalin committed an abundance of crimes towards his people. ⁴⁶

In the same interview, however, Medvedev said that ‘those who place the role of the Red Army and those of the Fascist occupiers on one and the same level are committing a moral crime’, in conjunction with criticism of the Baltic states and praise for the reunified Germany.⁴⁷

A minor sensation was caused by Medvedev’s decision to invite the chairman of MEMORIAL, Arseny Roginsky, to cooperate with the Presidential Council in working on the development of civil society and on human rights. At a session of this body on 1 February 2011 in Ekaterinburg, the two discussed a memorandum prepared by MEMORIAL, ‘The Immortalisation of the Remembrance of the Victims of the Totalitarian Regime and National Reconciliation’, which demanded financial support for surviving victims of gulags and their full legal rehabilitation, and likewise the establishment of monuments and memorials in visible locations in the public space, the creation of a database of victims, free access to the files of the NKVD secret police, and a ‘political-legal evaluation of the crimes of the communist regime’.⁴⁸ Roginsky himself, however, was sceptical regarding the seriousness of Medvedev’s liberalisation in memory politics. According to him, the president and prime minister were now acting as ‘anti-Stalinists’ as well as proponents of an explicitly state-Russian, not ethnoculturally Russian national identity, because they feared an excessive strengthening of Stalinist and Russian nationalist forces in the country.⁴⁹

 

The state of affairs in 2011

The aforesaid resolution of the European Parliament of 2 April 2009 on the ‘Conscience of Europe and on Totalitarianism’, along with the Council of the EU’s demand in November 2008 to assess the need for EU guidelines against the trivialisation of genocide, crimes against humanity, and war crimes, prompted the EU Commission to intensify its activities. Having already held a seminar in November 2007 on the question ‘How to deal with the totalitarian memory of Europe: Victims and reconciliation’, they commissioned in 2009 a comprehensive study ‘on how the memory of crimes committed by totalitarian regimes in Europe is dealt with in the Member States’, which was submitted in early 2010. ⁵⁰ Based partly on this, the EU Commission produced a report titled ‘The memory of the crimes committed by totalitarian regimes in Europe’, which was presented to the Parliament and Council in December 2010. In this they were able to report that five member states – Estonia, Latvia, Lithuania, Slovenia and Sweden – had transferred the remembrance day of 23 August stipulated by the European Parliament to their national legislatures and recommend that further member states ‘examine the possibility to adhere to this initiative in the light of their own history and specificities’. The Commission also listed those aid programmes whose money could be used for measures of this kind, including the ‘Active European Remembrance’ action of the Europe for Citizens programme, in the framework of which the Platform of European Memory and Conscience supported by the Parliament could also be financed.⁵¹ In June 2011, in connection with the aforementioned Commission report of 2010 and the Parliament resolution of 2009, the EU Council passed its ‘conclusions on the memory of the crimes committed by totalitarian regimes in Europe’:

The Council of the European Union
Considering that many Member States have experienced a tragic past caused by totalitarian regimes, be it communist, national socialist or of any other nature, which have resulted in violations of fundamental rights and in the complete denial of human dignity; (…)
Noting, that totalitarian regimes in Europe, although different in their origins, political justification and expression, form part of Europe’s shared history; (…)
4. Highlights the Europe-wide Day of Remembrance of the victims of the totalitarian regimes (23 August) and invites Member States to consider how to commemorate it, in the light of their own history and specificities; (…)
7. Invites the Commission to pay attention to the questions of the participation of smaller organisations to EU financial programmes, including schools and higher education institutions, as well as to examine how to foster participation of the beneficiaries from the Eastern partnership countries and Russia in common initiatives and project financed by these programmes. (…)
9. Invites all interested parties to make full use of existing EU programmes to establish a Platform of European Memory and Conscience to provide support for current and future networking and cooperation among national research institutes specialising in the subject of totalitarian history.⁵²

As a result, within three years the project of the proclamation of 23 August, a Europe-wide day of remembrance had successfully negotiated the path through the EU bodies – from the Parliament, via the Commission, to the Council. And so, together with the resolution of the Canadian parliament from 2009, the last stage of the rise of the Molotov-Ribbentrop Pact as a Euro-Atlantic lieu de mémoire, together with the remembrance day of 23 August, was complete. The first stage was the time of perestroika, leading to the negotiated transitions of 1989. The second, in the 1990s, was that of the European Council’s dealing with the legacy of the ‘ totalitarian communist regime’. The third began in 2004, with the accession of the Central and Eastern European states to the EU and the subsequent debates in the European Parliament. The fourth was the stage described above, lasting from 2008 to 2011.

All of this influenced the domestic as well as the external policy of the Russian Federation in an increasingly polarising sense: the European Parliament’s call to declare 23 August as a Europe-wide day of remembrance led in the build-up to the 70th anniversary of the Molotov-Ribbentrop Pact in Russia to a battle for authority over interpretation between the nationalist idolisers of Stalin and the power pragmatists, who viewed themselves as liberals, in which President Medvedev, who to date has in the public space been numbered among the latter camp, was able to come out on top. While the Molotov-Ribbentrop Pact has by no means lost its quality as an expressly non-site of memory in the CIS (with the exception of Moldova), it is no longer a taboo subject in Russia’s external memory politics. The reasons for this include the debate raging internally in Russia since 2011 about what is now known as the de-Stalinisation (destalinizaciya) of the country; the palpable improvement in Russian-Polish relations since 2009 – strengthened since the Smolensk plane disaster of April 2010, and including the subject of Katyń, which is comparable in its shattering effect to the 1939 Pact; the German-Russian special relationship, recently described as a ‘modernisation partnership’; and finally the debates in the pan-European forums of the European Council and the OSCE – and especially the intensified activities of the European Union since 2004 in the field of the politics of history.

It is important to emphasise once again, however, that only in exceptional cases do the negotiations at the EU, OSCE and European Council level and their effects, in terms of the politics of history, have repercussions in the media, public sphere and politics (as well as in the academic study of memory). ⁵³ The culture of remembrance in Europe as well as the rest of the world is first and foremost a national matter, which as a rule has few transnational common spaces. Like Europe Day on 9 May, or 27 January, 23 August as Black Ribbon Day or the European Day of Remembrance of the Victims of the Stalinist and Nazi Atrocities remains in the shadows of most national cultures of remembrance in the Northern Hemisphere. The fact that it has over the course of almost three decades even been anchored as such must, however, be assessed as a genuine success of pan-European /trans-Atlantic, and here primarily Central and Eastern European, politics of history and memory. The misgivings of intellectuals and academics, based on reasons pertaining to teaching about memory, on the perceived devaluation of 27 January, and even the implicit equation of the Holocaust on the one hand with the gulags, Holodomor and the Great Terror on the other, prove to be of little political importance given the broad transnational- parliamentary consensus of 23 August. Yet whether the new Euro- Atlantic day of remembrance will turn out to be of great significance in all or at least the majority of the cultures of memory of the national societies of Europe, Eurasia, and North America is a question to which the answer lies in the future.

 

---

 

Prof. Dr. Stefan Troebst, University of Leipzig. Born in 1955 in Heidelberg, 1974-1984 Studies in History, Slavic Studies, Balkanologie and Islamic Studies at the Free University Berlin and at the universities of Tübingen, Sofia (Bulgaria), Skopje (Yugoslavia, now Macedonia) and at Indiana University Bloomington, (USA) 1984; 1984-1992 Wiss. Staff and Assistant Professor of East European History at the Eastern European Institute at the Free University of Berlin, Since 1999, Professor of Cultural Studies at the University of Leipzig, East Central Europe, also a senior fellow at Geisteswissenschaftliche Zentrum Geschichte und Kultur Ostmitteleuropas.

 

---

 

ENDNOTES

1. K. Zernack, ‘1. September 1939: als hochstes Stadium “Negativer Polenpolitik”’, in: E. Francois and U. Puschner (eds), Erinnerungstage. Wendepunkte der Geschichte von der Antike bis zur Gegenwart (Munchen, 2010), pp. 305-318 and 437-440, here p. 317.

2. Ibid., p. 305.

3. J. Rydel, ‘Der 1. September als ein Fokus der Erinnerung’, in: S. Raabe and P. Womela (eds), Der Hitler-Stalin-Pakt und der Beginn des Zweiten Weltkrieges / Pakt Hitler- Stalin i wybuch II Wojny Światowej (Warszawa, 2009), pp. 7-12, here p. 12. The Warsaw historian Jerzy Kochanowski, however, has at the same time pointed out that the Polish lieu de mémoire ‘1 September 1939’ has in the meantime been given stiff competition by that of ‘17 September 1939’ – the day of the Red Army invasion of eastern Poland – ‘The ‘German’ part of the Polish history of World War II has been pushed to the side to such a degree that one might gain the impression that the war began not on 1 September 1939, but 17 days later.’ Cf. id., ‘Der Kriegsbeginn in der polnischen Erinnerung’, in: Aus Politik und Zeitgeschichte 36-37 (2009), pp. 6-13, here p. 12.

4. S. Troebst, ‘Der 23. August 1939 – ein europaischer lieu de mémoire’, Osteuropa 59 (2009) 7-8, pp. 249-256, also www.eurozine.com, accessed: 30.06.2011.

5. ‘Das Jahr 1989 feiern, heist auch, sich an 1939 zu erinnern! Eine Erklarung zum 70. Jahrestag des Hitler-Stalin-Pakts’. Berlin, 23. August 2009, Die Zeit 35 (20.08.2009), pp. 22. See also www.23august1939.de, accessed 01.06.2011. You can also find versions in German, Russian, Polish, Czech and Hungarian here.

6. ‘Przepraszamy za 1939, dziękujemy za 1989. List niemieckich intelektualistow w 70. rocznicę II wojny światowej’, Gazeta Wyborcza, 21.08.2009, p. 1, wyborcza.pl, accessed 26. 06. 2011.

7. On this and other dividing lines in memory culture in Europe cf. C.S. Maier, ‘Heises und kaltes Gedachtnis. Zur politischen Halbwertzeit des faschistischen und kommunistischen Gedachtnisses’, in: Transit. Europäische Revue 22 (2001/2002), pp. 153-165; S. Troebst, ‘Holodomor oder Holocaust?’, Frankfurter Allgemeine Zeitung 152 (04.07.2005), p. 8; id., ‘Jalta versus Stalingrad, GULag versus Holocaust. Konfligierende Erinnerungskulturen im groseren Europa’, Berliner Journal für Soziologie 15 (2005), pp. 381-400; U. Ackermann, ‘Das gespaltene Gedenken. Eine gesamteuropaische Erinnerungskultur ist noch nicht in Sicht’, Internationale Politik 61 (2006) 5, pp. 44- 48; H.-A. Winkler, ‘Erinnerungswelten im Widerstreit. Europas langer Weg zu einem gemeinsamen Bild von Jahrhundert der Extreme’, in: B. Kauffmann and B. Kerski (eds), Antisemitismus und Erinnerungskulturen im postkommunistischen Europa (Osnabruck, 2006), pp. 105-116.

8. For the context cf. K. Hammerstein and B. Hofmann, ‘Europaische “Interventionen”: Resolutionen und Initiativen zum Umgang mit diktatorischer Vergangenheit’, in: K. Hammerstein et al. (eds), Aufarbeitung der Diktatur – Diktat der Aufarbeitung? Normierungsprozesse beim Umgang mit diktatorischer Vergangenheit (Gottingen, 2009), pp. 189-203; K. Hammerstein, ‘Europa und seine bedruckende Erbschaft. Europaische Perspektiven auf die Aufarbeitung von Diktaturen’, in: Werner Reimers Stiftung (ed.), Erinnerung und Gesellschaft. Formen der Aufarbeitung von Diktaturen, Berlin (forthcoming).

9. Cf. essentially W. von Scheliha, ‘Der Pakt und seine Falscher. Der geschichtspolitische Machtkampf in Russland zum 70. Jahrestag des Hitler-Stalin-Pakts’ (in this volume) and id., ‘Die List der geschichtspolitischen Vernunft. Der polnischrussische Geschichtsdiskurs in den Gedenkjahren 2009-2010’, in: E. Francois, R. Traba and S. Troebst (eds), Strategien der Geschichtspolitik in Europa seit 1989 – Deutschland, Frankreich und Polen im internationalen Vergleich, Gottingen (forthcoming). See also T. Timofeeva, ‘“Ob gut, ob schlecht, das ist Geschichte”. Russlands Umgang mit dem Hitler- Stalin-Pakt’, Osteuropa 59 (2009) 7-8, pp. 257-271, and Jutta Scherrer’s contribution to this volume.

10. On this cf. the contributions of A. Bubnys, K. Wezel and K. Bruggemann in this volume.

11. Council of Europe, Parliamentary Assembly: Resolution 1096 (1996) on measures to dismantle the heritage of former communist totalitarian regimes. Strasbourg, 27 June 1996, assembly.coe.int, accessed 01.06.2011.

12. Council of Europe, Parliamentary Assembly: Motion for a Resolution on the Ribbentrop-Molotov Pact, presented by Mr Paunescu, Romania, UEL, and others. Strasbourg, 12 July 1995 (Doc. 7358), assembly.coe.int, accessed 01.06.2011.

13. European Parliament resolution on remembrance of the Holocaust, antisemitism and racism. Brussels, 27 January 2005, www.europarl.europa.eu, accessed 01.06.2011. For the background cf. H. Schmid, ‘Europaisierung des Auschwitz- Gedenkens? Zum Aufstieg des 27. Januar 1945 als “Holocaustgedenktag” in Europa’, in: J. Eckel and C. Moisel (eds), Universalisierung des Holocaust? Erinnerungskultur und Geschichtspolitik in internationaler Perspektive (Gottingen, 2008), pp. 174-202; Jens Kroh, Transnationale Erinnerung. Der Holocaust im Fokus geschichtspolitischer Initiativen (Frankfurt a. M./ New York, 2008); D. Levy and N. Sznaider, Erinnerung im globalen Zeitalter: Der Holocaust (Frankfurt a. M., 2001), pp. 210-216.

14. Resolution adopted by the General Assembly on the Holocaust Remembrance (A/RES/60/7, 1 November 2005), www.un.org, accessed 01.06.2011.

15. European Parliament, plenary debates. Strasbourg European Parliament. Plenary debates. Strasbourg, 11 May 2005, www.europarl.europa.eu, accessed 01.06.2011.

16. Ibid.

17. Ibid.

18. European Parliament resolution on the sixtieth anniversary of the end of the Second World War in Europe on 8 May 1945. Strasbourg, 12 May 2005, www.europarl.europa.eu, accessed 01.06.2011.

19. Putin o pakte Molotova-Ribbentropa: ‘Chorošo ėto bylo ili plocho – ėto istorija’, Regnum. Informacionnoe agentstvo (10.05.2005), http://www.regnum.ru/news/451397.html, accessed 29.06.2011. On this see also Jutta Scherrer’s contribution in this volume.

20. European Parliament. Plenary debates. Tuesday, 4 July 2006 – Strasbourg: 70 years after General Franco’s coup d’etat in Spain, www.europarl.europa.eu, accessed 01.06.2011.

21. Ibid. (Speech of the Social Democrat Martin Schulz.) The debate took place in the context of the ‘Recommendation 1736 (2006) Need for international condemnation of the Franco regime’, passed by the European Council on 17 March 2006. This had given Spain’s government detailed recommendations for dealing with the memory of the legacy of the Franco dictatorship of 1939 to 1975. Cf. Council of Europe, Parliamentary Assembly: Recommendation 1736 (2006) Need for international condemnation of the Franco regime. Strasbourg, 17 March 2006, http://assembly.coe.int/main.asp?Link=/documents/adoptedtext/ta06/erec1736.htm accessed 01.06.2011; K. Hammerstein and B. Hofmann, ‘Europaische ‘Interventionen’’, pp. 194-196. On the structural parallels of strategies for dealing with the past of the late and post-dictatorial periods between Southern Europe and Central and Eastern Europe see S. Troebst, Diktaturerinnerung und Geschichtskultur im östlichen und südlichen Europa. Ein Vergleich der Vergleiche (Leipzig: Leipziger Universitatsverlag, 2010), www.uni-leipzig.de/gesi/documents/working_papers/GESI_WP_3_Troebst.pdf, accessed 30.06.2011.

22. On this subject cf. B. Hofmann, ‘Europaisierung der Totalitarismustheorie? Geschichtspolitische Kontroversen um das ‘Schwarzbuch des Kommunismus’ und die Europaratsresolution zur ‘Verurteilung der Verbrechen totalitarer kommunistischer Regime’ in Deutschland und Frankreich’, in: id. et al. (eds), Diktaturüberwindung in Europa. Neue nationale und transnationale Perspektiven (Heidelberg, 2010), pp. 331-347; K. Hammerstein and B. Hofmann, ‘Europaische “Interventionen”’, pp. 196-202.

23. Council of Europe, Parliamentary Assembly: Resolution 1481 (2006) Need for international condemnation of crimes of totalitarian communist regimes. Strasbourg, 25 January 2006, assembly.coe.int, accessed 01.06.2011.

24. The Slovenian EU Presidency of the EU Council thus held a hearing on 8 April 2008 in Brussels, primarily with the participation of experts from Central and Eastern Europe, on the crimes of the totalitarian regimes, with communist state crimes being of central concern. On this cf. the comprehensive report by von Peter Jambrek (ed.), Crimes Committed by Totalitarian Regimes. Ljubljana 2008, 316 pp. www.mp.gov.si, accessed 01.06.2011.

25. Prague Declaration on European Conscience and Communism. Prague, 3 July 2008, www.praguedeclaration.org, accessed 01.06.2011.

26. K. Hammerstein and B. Hofmann, ‘Europaische “Interventionen”’, p. 196. See also F. Wenninger and J. Pfeffer, ‘Total normal. Zur diskursiven Durchsetzung des Totalitarismus-Begriffs in Debatten des Europaischen Parlamentes’, Conference Papers, Momentum-Kongress 2010 (Hallstatt, 21.-24.10.2010) (forthcoming). However, even the influential Copenhagen document of the Conference on Security and Cooperation in Europe of 1990, passed at the climax of the euphoria over the collapse of communism in 1990, stated ‘The participating States clearly and unequivocally condemn totalitarianism’. Cf. Document of the Copenhagen Meeting of the Conference on the Human Dimension of the CSCE (Copenhagen, 29 June 1990), Point 40, http://www.osce.org/odihr/19394, accessed 01.06.2011.

27. Declaration of the European Parliament on the proclamation of 23 August as European Day of Remembrance for Victims of Stalinism and Nazism. Brussels, 23 September 2008, www.europarl.europa.eu, accessed 01.06.2011.

28. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization: 23 August: International Day for the Remembrance of the Slave Trade and of its Abolition, portal.unesco.org, accessed 01.06.2011.

29. European Parliament resolution of 23 October 2008 on the commemoration of the Holodomor, the Ukraine artificial famine (1932-1933). Brussels, 23 October 2008, www.europarl.europa.eu, accessed 01.06.2011. On the historical background cf. G. Kasianov, ‘The Great Famine of 1932-1933 (Holodomor) and the Politics of History in Contemporary Ukraine’, in: S. Troebst (ed.), Postdiktatorische Geschichtskulturen im Süden und Osten Europas. Bestandsaufnahme und Forschungsperspektiven (Gottingen, 2010), pp. 619-641; and W. Jilge, ‘Geschichtspolitik in der Ukraine’, Aus Politik und Zeitgeschichte 8-9 (2007), pp. 24-30.

30. Cf. also the plenary debate on the motion for the resolution in the European Parliament on 22 October 2008, in which Helmuth Markov, the Brandenburg MEP from the party ‘The Left’, argued in favour of Russia: European Parliament. plenary debates. Strasbourg, 22 October 2008. 14. Commemoration of the Holodomor, the Ukraine artificial famine (1932-1933) (debate), www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=CRE&reference=20081022&secondRef=ITEM-014&language=EN&ring=P6-RC-2008-0571, accessed 01.06.2011.

31. M. Lehti, M. Jutila and M. Jokisipila, ‘Never-Ending Second World War: Public Performances of National Dignity and the Drama of the Bronze Soldier’, Journal of Baltic Studies 39 (2008), pp. 393-418; K. Bruggemann and A. Kasekamp, ‘The Politics of History and the War of Memories in Estonia’, Nationalities Papers 36 (2008), pp. 425-448; K. Bruggemann, ‘Denkmaler des Grolls. Estland und die Kriege des 20. Jahrhunderts’, Osteuropa 58 (2008) 6, pp. 129-146. On the comparable tensions between Russia on the one side and Latvia and Lithuania on the other cf. the contributions from K. Wezel, A. Nikžentaitis and C. Scheide in the same issue of Osteuropa as well as D. Bleiere, ‘Overcoming the Communist and Authoritarian Past in Latvia: History and Monuments in the Political Discourse’, in: S. Troebst (ed.), Postdiktatorische Geschichtskulturen, pp. 330- 404.

32. European Parliament resolution of 15 January 2009 on Srebrenica. Strasbourg, 15 January 2009, www.europarl.europa.eu, accessed 01.06.2011. On the mass execution in the UN protection zone, classified by international law as genocide, cf. Julija Bogoeva/ Caroline Fetscher, Srebrenica. Dokumente aus dem Verfahren gegen General Radislav Krstić vor dem Internationalen Strafgerichtshof für das ehemalige Jugoslawien in Den Haag, Frankfurt a. M. 2002.

33. On this see the website of the group: Reconciliation of European Histories. For a better understanding of Europe’s shared history, eureconciliation.wordpress.com, accessed 01.06.2011.

34. European Parliament resolution of 2 April 2009 on European conscience and totalitarianism. Brussels, 2 April 2009, www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2009-0213+0+DOC+XML+V0//EN, accessed 01.06.2011. The resolution was passed with 553 votes in favour, 44 against and 33 abstentions. A public hearing on the subject ‘European Conscience and Crimes of Totalitarian Communism: 20 Years After’ had taken place previously on 18 March 2009 in the European Parliament on the initiative of the Czech Presidency of the EU Council. The program of the hearing can be found on the website of the Hungarian Fidesz MEPs, http://fidesz-eu.hu/galeria/File/Invitation_18_March_2009.pdf, accessed 01.06.2011.

35. Y. Bauer, ‘On Comparisons between Nazi Germany and the Soviet regime’, undated, www.gedenkdienst.or.at, accessed 01.06.2011. On the state of historical knowledge on this issue cf. M. Geyer and S. Fitzpatrick (eds), Beyond Totalitarianism. Stalinism and Nazism Compared (Cambridge, 2009); J. Baberowski and A. Doring-Manteuffel, Ordnung durch Terror. Gewaltexzesse und Vernichtung im nationalsozialistischen und im stalinistischen Imperium (Bonn, 2006); D. Diner, ‘Gedachtnis und Erkenntnis. Nationalsozialismus und Stalinismus im Vergleich’, Osteuropa 50 (2000), pp. 698-708; D. Beyrau, ‘Nationalsozialistisches Regime und Stalin-System. Ein riskanter Vergleich’, ibid., pp. 709-720; I. Kershaw and M. Lewin (eds), Stalinism and Nazism. Dictatorships in Comparison (Cambridge, 1997).

36. H. Uhl, ‘Neuer EU-Gedenktag: Verfalschung der Geschichte?’ On the website: science ORF.at’, 21 August 2009, sciencev1.orf.at, accessed 01.06.2011.

37. G. Morsch, ‘Schlachtfeld EU. Wie der Jahrestag des Hitler-Stalin-Pakts fur einen erinnerungspolitischen Deutungskampf missbraucht wird’, Jüdische Allgemeine (20.08.2009), www.juedische-allgemeine.de, accessed 01.06.2011.

38. Parliamentary Assembly of the OSCE, Resolution on Divided Europe Reunited: Promoting Human Rights and Civil Liberties in the OSCE Region in the 21st Century, in: Vilnius Declaration of the OSCE Parliamentary Assembly and Resolutions Adopted at the Eighteenth Annual Session, Vilnius, 29 June to 3 July 2009 (AS (09) D 1 G), pp. 48-49, www.oscepa.org, accessed 01.06.2011.

39. Cf. on the wording, Katja Wezel’s contribution to this volume, and on the background E.-C. Onken, ‘The Baltic States and Moscow’s May 9th Commemoration: Analysing Memory Politics in Europe’, Europe-Asia Studies 59 (2007), pp. 3-46. However, US President George Bush had declared, during a stopover on 7 May 2005 in the Latvian capital Riga on the way to Moscow: ‘For much of Eastern and Central Europe, victory brought the iron rule of another empire. V-E Day marked the end of fascism, but it did not end oppression. (...) The captivity of millions in Central and Eastern Europe will be remembered as one of the greatest wrongs of history.’ Cf. ‘President Discusses Freedom and Democracy in Latvia’. Riga, Latvia, 7 May 2005, www.whitehouse.gov.edgesuite.net/news/releases/2005/05/print/20050507-8.html, accessed 01.06.2011.

40. The President of the European Parliament, 70th anniversary of the Molotov- Ribbentrop Pact. Brussels, 14 October 2009, www.europarl.europa.eu, accessed 01.06.2011.

41. Ibid.

42. House of Commons, Resolution to Establish an Annual Day of Remembrance for the Victims of Europe’s Totalitarian Regimes. Ottawa, 30 November 2009, www.blackribbonday.org, accessed 01.06.2011.

43. On the memory politics of the Russian Federation since 2008/09 cf., alongside the cited analyses of Wolfram von Scheliha and the contribution of Jutta Scherrer in this volume, see especially C. Kuhr-Korolev, ‘Erinnerungspolitik in Russland. Die vaterlandische Geschichte und der Kampf um historisches Hoheitsgebiet’, Neue politische Literatur 54 (2009), pp. 369-383 and J. Morre, ‘Die Erinnerung an den Zweiten Weltkrieg im heutigen Russland’, Jahrbuch für historische Kommunismusforschung (2011), pp. 253- 256; B. Dubin, ‘Soziologische Perspektiven auf das ‘kollektive Gedachtnis’ des heutigen Russland, in: S. Troebst and J. Wolf (eds), Erinnern an den Zweiten Weltkrieg. Mahnmale und Museen in Mittel- und Osteuropa (Leipzig, 2011), pp. 113-119; I. Scherbakowa, Zerrissene Erinnerung. Der Umgang mit Stalinismus und Zweitem Weltkrieg im heutigen Russland, (Gottingen, 2010); A. Vatlin, ‘Die unvollendete Vergangenheit: Uber den Umgang mit der kommunistischen Geschichte im heutigen Russland’, Jahrbuch für historische Kommunismusforschung (2010), pp. 279-293; Themenausgabe „Geschichtspolitik und Geschichtsbild”, Russland-Analysen Nr. 196 (12.02.2010), www.laender-analysen.de/ russland/pdf/Russlandanalysen196.pdf, access 29.06.2011; E. Zubkova, ‘The Filippov Syndrome’, Kritika 10 (2009), pp. 861-868; A. Roginski, ‘Fragmentierte Erinnerung. Stalin und der Stalinismus im heutigen Rusland’, Eurozine (02.03.2009), www.eurozine.com/articles/2009-03-02-roginski-de.html, accessed 29.06.2011. On the traditional lines of memory politics which shaped the memory of Stalinism and the World War from Leonid Brezhnev via Boris Yeltsin to Vladimir Putin, see B. Dubin, ‘Erinnern als staatliche Veranstaltung. Geschichte und Herrschaft in Russland’, Osteuropa 58 (2008) 6, pp. 57-65; Lev Gudkov, ‘Die Fesseln des Sieges. Russlands Identitat aus der Erinnerung an den Krieg’, Osteuropa 55 (2005) 4-6, pp. 56-73; B. Dubin, ‘Goldene Zeiten des Krieges. Erinnerung als Sehnsucht nach der Brežnev-Ara’, ibid., pp. 219-233.

44. A typical example of the concept of a ‘Russian nation’ (rossijskaja nacija) or the ‘multinational people of the Russian Federation’ (mnogonacional’nyj narod Rossijskoj Federacii), as it was termed in the constitution of 1993, can be found in the leading article of one of Medvedev’s advisers in the New Year’s edition of the Kremlin-backed newspaper Izvestija: V. Nikonov, ‘Ideja našej nacii’, Izvestija (30.12.2010-10.01.2011) 246/247 (28261), p. 7, www.izvestia.ru/comment/article3150213/, accessed 01.06.2011.

45. On this cf. ‘Russland kampft. Gesetz und Kommission gegen Geschichtsfalscher’, Osteuropa 59 (2009) 7-8, pp. 273-275; MEMORIAL, ‘Zur neuen Kommission beim Prasidenten der Russlandischen Foderation. Erklarung der Gesellschaft MEMORIAL. Moscow, 22 May 2009, ibid., pp. 277-278; and Wolfram von Scheliha, ‘Funf Jahre Haft fur Kritik an Stalin. Die russische Staatsmacht kampft um die Deutungshoheit uber die Geschichte’, in: Hoch und Guck (03/2009) 65, pp. 68-70.

46. Interv’ju Dmitrija Medvedeva gazete Izvestija. Gorki, 7 May 2010, www.kremlin.ru, accessed 01.06.2011.

47. Ibid.

48. Stenografičeskij otčet o zasedanii Soveta po razvitiju graždanskogo obščestva i pravam čeloveka. Ekaterinburg, 1 February 2011, www.kremlin.ru/transcripts/10194, accessed 01.06.2011.

49. A. Roginskij, ‘Erinnerung und Freiheit. Die Stalinismus-Diskussion in der UdSSR und Russland’, Osteuropa 61 (2011) 4, pp. 55-69, here pp. 66-69.

50. Study on how the memory of crimes committed by totalitarian regimes in Europe is dealt with in the Member States. Submitted by Prof. Dr. Carlos Closa Montero, Institute for Public Goods and Policy, Centre of Human and Social Sciences, CSCIC, Madrid, Spain (Contract No JLS/2007/C4/006). Madrid, January 2010, 480 pp. ec.europa.eu, accessed 01.06.2011.

51. European Commission: Report from the Commission to the European Parliament and to the Council: The memory of the crimes committed by totalitarian regimes in Europe (COM(2010) 783 final). Brussels, 22. 12. 2010, ec.europa.eu, accessed 01.06.2011.

52. Council of the European Union, Council conclusions on the memory of the crimes committed by totalitarian regimes in Europe. 3096th JUSTICE and HOME AFFAIRS Council meeting. Luxembourg, 9 and 10 June 2011, www.webcitation.org/5zO7mIFTb, accessed 01.06.2011.

53. The most recent and relevantly titled publications contain no reference to the establishment of 23 August as a European day of remembrance. Cf. pars pro toto C. Joerges, M. Mahlmann and U.K. Preus (eds), ‘Schmerzliche Erfahrungen der Vergangenheit’ und der Prozess der Konstituierung Europas (Wiesbaden, 2008); B. Strath and M. Pakier (eds), A European Memory? Contested Histories and Politics of Remembrance, (London, New York, 2010), M. Blaive, C. Gerbel and T. Lindenberger (eds), Clashes in European Memory: The Case of Communist Repression and the Holocaust (Innsbruck, Wien, Bozen, 2010). The same is true of the chapters on Europe in A. Assman, Der lange Schatten der Vergangenheit. Erinnerungskultur und Geschichtspolitik (Munchen, 2006). An exception that stands out is C. Leggewie and A. Lang, Der Kampf um die europäische Erinnerung. Ein Schlachtfeld wird Besichtigt (Munchen, 2011), which states that ‘the memory of 23 August 1939, when the pact was concluded between Hitler and Stalin’ belongs ‘no longer just to the margins’, but to ‘a truly Europeanised politics of memory’ and ‘a pan-European history narrative’ (p. 11), and where the content and results of the resolution of the European Parliament of 2 April 2009 are described (p. 192). Cf. also ibid., pp. 58, 65, 68 and 77-78, and id.: ‘Schlachtfeld Europa. Transnationale Erinnerung und europaische Identitat’, in: C. Bieber, B. Drechsel and A.-K. Lang (eds), Kultur im Konflikt. Claus Leggewie revisited, Bielefeld 2010, pp. 29- 44, with commentaries from W. Schmale, S. Troebst, H. Uhl und S. Kattago, in: ibid., pp. 45-64. It was no coincidence that Leggewie participated as an expert in the ‘Study on how the memory of crimes committed by totalitarian regimes in Europe is dealt with in the Member States’ of 2010 commissioned by the EU Commission and cited above.

 

---

 

This article has been published in the first issue of Remembrance and Solidarity Studies.

 

Walter Benjamin híres diktuma szerint „történelmet írni […]” nem jelent mást, mint „évszámoknak arcot adni”[1]. Az évszámok nemcsak technikailag nyújtanak segítséget az értelmezésben, hanem erőteljesen absztrakt kulminálódási pontokat, átalakulásokat és töréseket is kifejeznek, és ezzel az emlékezés Pierre Nora által metaforikus értelemben meghatározott helyeinek minőségét öltik magukra. Dan Diner lipcsei történész ugyanakkor a közelmúltban arra hívta fel a figyelmet, hogy egy olyan évszám, mint 1945, egyidejűleg több, egymástól teljesen különböző, sőt egymással ellentétes lieu de mémoire-t is jelképezhet. 1945. május 8. jelentését Diner a „Reims, Karlshorst, Sétif” kulcsszavakkal írta körül, amelyek a nyugati szövetséges, a szovjet és a nem-európai perspektívát világítják meg[2].

„Reims” és „Karlshorst” természetesen Németországnak az amerikai és a szovjet főhadiszálláson celebrált feltétel nélküli megadását jelöli, míg „Sétif” egy olyan gyarmati bűntettre utal, amely során francia biztonsági erők több tízezer muzulmánt mészároltak le ugyanezen a napon.

Amit Diner az „1945. május 8-i emlékezeti ikonra” és a hozzá kapcsolódó, többszörös – nyugati, keleti és gyarmati – jelentésre nézvést a fenti példán szemléltetett, „1945”-re mint az emlékezés átfogó helyére még inkább igaz. Az 1945 nyarán Hiroshimára és Nagaszakira ledobott atombomba, valamint Japán kapitulációja például az ázsiai jelentéskomponenst szimbolizálja. Nemzeti konnotációjuk miatt az emlékezés ilyen helyei konfliktusok tárgyát és okát képezhetik a különböző nemzeti emlékezőközösségek között. Ez viszont azt jelenti, hogy „1945” talán nem is alkalmas arra, hogy egy eljövendő, páneurópai emlékezési kultúra alapjául szolgáljon. Ezt az alábbi tíz, „1945” eltérő összeurópai és nemzeti jelentésszintjét, az egyezéseket és a konfliktusokat körülíró tételben látjuk bizonyítottnak.

I. „1945” kétségkívül központi lieu de mémoire, a ma élő európaiak emlékezetének talán legfontosabb helye. Ennek ellenére, ahogy már említettük, megítélésében igen vitatott, hiszen Európa egyes részein teljesen eltérően értelmezik. Richard von Weizsäcker német köztársasági elnök 1985-ben, a második világháború végének 40. évfordulója alkalmából elhangzott beszédében a következőket mondta: „Győzelem vagy vereség, felszabadulás a jognélküliség és az idegen uralom alól, vagy átmenet egy új függőségbe, felosztás, új szövetségek, az erőviszonyok jelentős eltolódása – 1945. május 8-a olyan dátum, amelynek történelmi jelentősége meghatározó Európában”.[3]

II. „1945” eltérő értelmezéseinek feltérképezéséhez nagyban segítségünkre lehet Oskar Halecki felosztása, aki kultúr- és vallástörténeti szempontok alapján három nagyobb történelmi régiót különít el Európa területén: „Nyugat-Európát”, „Közép-Európát” és „Kelet-Európát” (további tagolásban „Közép-Európa” tovább bontható „Nyugat-Közép-Európára” és „Kelet-Közép-Európára”)[4]. Halecki hosszú távú, makrotörténelmi perspektívája ellenére ez a felosztás nem véletlen, hiszen közelebbről vizsgálva történettudományi munkásságának e része a második világháború és a kezdődő hidegháború közvetlen produktuma.

III. Az 1945-re való emlékezésben mind a mai napig meghatározó a szövetségesek, vagyis a Hitler-ellenes koalíció nézőpontja, miszerint „1945” kapcsán a lieu de mémoire „Európa felszabadítását”, „a fasizmus feletti győzelmet”, sőt a „demokrácia diadalát” jelenti. Ez az értelmezés dominál a Halecki-féle „Nyugat-Európában”, főleg Nagy-Británniában és Franciaországban (ideértve az USA-t is), csakúgy mint „Kelet-Európában”, vagyis a FÁK területén, mindenekelőtt Oroszországban.

IV. Halecki „Nyugat-Közép-Európájában”, vagyis Németországban és Ausztriában „1945” mint az emlékezés helye ambivalens képet mutat: egyrészt egy gyilkos diktatúra végét jelöli, másrészt viszont sokáig a „vereség”, az „összeomlás”, sőt a „katasztrófa”, a „megszállás”, a „győztesek igazságszolgáltatása” és a „felosztás” fogalmakkal, Németország keleti részében pedig egy új diktatúra kezdetével társult. „Május 8-a nekünk, németeknek nem ünnepnap” – mondta Richard von Weizsäcker fent említett beszédében, ám így folytatta: „és mégis […]: május 8-a a felszabadulás napja volt”.[5]

V. A Halecki-féle „Kelet-Közép-Európában”, elsősorban Lengyelországban és a három balti államban „1945” egyértelműen negatív jelentésű, mivel szinte teljesen azonos egy másik emlékhellyel, „Jaltával”. „Jalta” az angol és amerikai szövetségeseknek arra az árulására utal, amellyel ezen országokat Sztálinnak kiszolgáltatták, valamint az átmenetre az egyik diktatórikus, idegen megszálló rendszerből a másikba.

VI. 1989 korszakalkotó éve megteremtette a lehetőséget „1945” emlékezeti pluralitására, amely a politika terén heves emlékezeti konfliktusokhoz vezetett. Ez elsősorban a „Kelet-Közép-Európa” és „Kelet-Európa” közötti éles ellentétben nyilvánul meg. A balti és lengyel nézőpont szerint „1945” az egyik idegen, a nemzetiszocialista uralomból a másikba, vagyis a szovjetbe való átmenetet jelenti. Az oroszországi értelmezés viszont a „hitleri fasizmus szétveréséről”, valamint „Európa népeinek felszabadításáról” beszél, közéjük értve az észteket, litvánokat, letteket és lengyeleket is.

VII. „Kelet-Közép-Európa” és „Kelet-Európa” megkeseredett emlékezési konfliktusaival szemben szinte teljesen eltűnt az ellentét a világháború egykori ellenfelei között. Ez a szövetségesek „Nyugat-Európája” és a nemzetiszocialista „Nyugat-Közép-Európa” konszenzuális értelmezésére, miszerint „1945” a nácitlanítás, a demokratizálódás és a gazdasági csoda kezdetét jelöli, ugyanúgy érvényes, mint „Nyugat-Közép-Európa” és „Kelet-Európa”, vagyis az újraegyesített Németország, Ausztria és a posztszocialista társadalmak közötti egyetértésre a nemzetiszocialista támadó háború bűnös jellegét és a német megszálló és megsemmisítő politika kriminális voltát illetően.

VIII. „1945” emlékezete hasonlóképpen nagyrészt egybevág manapság „Nyugat-Közép-” és „Kelet-Közép-Európában”, vagyis egyrészt Németország és Ausztria, másrészt Lengyelország és a Cseh Köztársaság között, bár az „elüldözés” fogalma mint emlékezési hely részben felülírja „1945” emlékezési helyét, és ezzel gyengíti a „közép-európai” emlékezeti konszenzust. A „kelet-közép-európai” post hoc, vagyis propter hoc-érvelés „Nyugat-Közép-Európa” társadalmainak egyes részeiben azzal a nézettel találja szemben magát, miszerint nem létezett ilyesfajta kauzalitás. Ennek megfelelően a németek „elüldözését” sui generis, és nem a nemzetiszocialista, erőszakos kitelepítésekkel és etnikai tisztogatásokkal járó megszálló politika következményeként értelmezik.

IX. „1945” és az „elüldözés” mint emlékezési helyek egymáshoz való viszonyánál is több konfliktust rejt „1945” és a „holokauszt” kapcsolata. „Kelet-Közép-Európában” az összeurópai „holokauszt”-emlékezetet a saját „Jalta”-értelmezés konkurenciájaként, nem kívánatos figyelmeztetésként, sőt rejtett antiszemitizmus vádként fogják fel. A „holokausztot” a posztszovjet „Kelet-Európában” is valami idegen, eredendően német, a saját nemzeti és birodalmi történelemtől független jelenségként értelmezik.

X. A „holokauszt” és „1945” emlékezési helyeinek „nyugat-európai” és „nyugat-közép-európai” perspektívából való szoros összekapcsolása, valamint ennek összeurópai vonatkozású, normalizáló igénye más okból is ellenállásba ütközik „Kelet-Közép-Európában” és „Kelet-Európa” egyes részein. Mivel a szovjet diktatúra ezen országok emlékezési kultúrájában a nemzetiszocialistával egy szinten található, a nyugati holokauszt-emlékezettel egy azzal egyenrangúnak ítélt, keleti gulág-emlékezetet állítanak szembe. Ezt Németországban és az USA-ban heves tiltakozások és antiszemita vádak követték, anélkül, hogy „1945” ambivalens megítéléseinek magvát közelebbről megvizsgálták volna.

„1945” negatív észak-afrikai jelentését illetően Dan Diner kétségbe vonta, „hogy 1945. május 8. jelképének, mint nyugati indíttatású, pozitív alapítóeseménynek, háborítatlan lesz-e a jövője”[6]. Ugyanez igaz a „keleti indíttatású”, pozitív alapítóeseményként értelmezett 1945. május 8-ára is (illetve a szovjet használat szerint május 9-ére) a már említett kelet-közép-európai „Jalta”-ellentézis miatt. Csakúgy, mint ahogy „Sétif” Európán kívül megkérdőjelezi „1945”-öt mint európai emlékezeti ikont, „Jalta” is ezt teszi, csak éppen Európán belül. Ebből fakad a bevezetőben közölt gyanú, miszerint az ellentétek nyílt megvitatása, amely 1989 által „1945” emlékezési helyét illetően lehetővé vált, nemhogy folytatódni, de élesedni fog. A háború végére és a háború utáni új rend megteremtésére manapság túl ellentétes és részben túl traumatikus az emlékezet ahhoz, hogy „1945” egy európai emlékezési kultúra alapjául szolgálhatna.

---

 

Stefan Troebst professzor - A Közép-Kelet Európa Humán Történeti és Irodalmi Központjának (GWZO) igazgatója és a Lipcsei Egyetem Közép-Európai Kulturális Stúdiójának professzora. Számos alapítvány tagja és elnöke. Az Európai Emlékezet és Szolidaritás Hálózat Tudományos Tanácsának tagja.

 

[1]Walter Benjamin: Das Passagen-Werk. Rolf Tiedemann (Hg.). Bd. 1. Frankfurt am Main, 1983. 595. o.

[2]Dan Diner: Reims, Karlshorst, Sétif: Die multiple Bedeutung des 8. Mai 1945. In: Frei, Norbert (Hg.): Was heißt und zu welchem Ende studiert man Geschichte des 20. Jahrhunderts? Göttingen, 2007. 190-195. o.

[3]Richard von Weizsäcker: Der 8. Mai 1945. Ansprache bei einer Gedenkstunde im Plenarsaal des Deutschen Bundestages am 8. Mai 1985 (A beszéd teljes szövege megtalálható a http://www.bundespraesident.de honlapon.)

[4]Oskar Halecki: The Limits and Divisions of European History. London, New York, NY, 1950. (németül: Europa. Grenzen und Gliederungen seiner Geschichte. Darmstadt, 1957.; Reprint 1963.)

[5]Richard von Weizsäcker: Der 8. Mai 1945. (vö. fent)

[6]Dan Diner: Reims, Karlshorst, Sétif. 194. (vö. fent)

Walter Benjamins berühmtem Diktum zufolge heißt „Geschichte schreiben […], Jahreszahlen ihre Physiognomie geben“¹. Daten dieser Art sind dabei nicht nur mnemotechnische Interpretationshilfen, sondern stellen vor allem hochabstrakte Zuspitzungen, Umwälzungen und Brüche dar. Insofern können sie also durchaus die Qualität dessen gewinnen, was Pierre Nora als Erinnerungsort im metaphorischen Sinne definiert hat.

Der Leipziger Historiker Dan Diner hat indes unlängst darauf hingewiesen, dass eine Jahreszahl wie „1945“ für ganz unterschiedliche, ja gegensätzliche lieux de mémoire stehen kann, und hat die multiple Bedeutung des 8. Mai 1945 anhand der drei Chiffren „Reims, Karlshorst, Sétif“ aus westalliierter, sowjetischer und außereuropäischer Perspektive exemplifiziert².

„Reims“ und „Karlshorst“ stehen dabei natürlich für die beiden Zeremonien der bedingungslosen Kapitulation Deutschlands in den Hauptquartieren der US-amerikanischen bzw. sowjetischen Streitkräfte, wohingegen „Sétif“ ein Kolonialverbrechen am selben Tag meint, ein Massaker an mehreren zehntausend Muslimen durch französische Sicherheitskräfte in Algerien.

Was Diner auf die „Gedächtnisikone 8. Mai 1945“ und ihre multiple westliche, östliche und koloniale Bedeutung zugespitzt hat, gilt für den übergreifenden Erinnerungsort „1945“ in noch größerem Umfang. Die Atombomben auf Hiroshima und Nagasaki sowie die Kapitulation Japans im Sommer 1945 etwa stehen für dessen asiatische Komponente. Erinnerungsorte der genannten Art sind national konnotiert – mit der Folge, dass sie Gegenstand, gar Auslöser von Konflikten zwischen nationalen Erinnerungskollektiven werden können. Dies aber bedeutet, dass „1945“ möglicherweise nicht als Fundament einer künftigen paneuropäischen Erinnerungskultur taugt. Warum dem so ist, soll im Folgenden mittels zehn Thesen zu den verschiedenen gesamteuropäischen und nationalen Bedeutungs-, Konsens- und Konfliktebenen des Erinnerungsortes „1945“ belegt werden.

I. „1945“ ist unzweifelhaft ein zentraler europäischer lieu de mémoire, wenn nicht gar der Erinnerungsort der heute lebenden Europäer. Er ist dabei, wie gesagt, höchst umstritten, da er in den verschiedenen Teilen Europas gänzlich unterschiedlich interpretiert wird. Bundespräsident Richard von Weizsäcker hat 1985 in seiner bekannten Rede zum 40. Jahrestag des Kriegsendes festgehalten: „Sieg oder Niederlage, Befreiung von Unrecht und Fremdherrschaft oder Übertragung zu neuer Abhängigkeit, Teilung, neue Bündnisse, gewaltige Machtverschiebungen – der 8. Mai 1945 ist ein Datum von entscheidender historischer Bedeutung in Europa“³.

II. Als überaus hilfreich bei der Kartierung der divergierenden Interpretation von „1945“ erweist sich Oskar Haleckis nach kultur- und religionsgeschichtlichen Kriterien vorgenommene Einteilung Europas in drei große Geschichtsregionen – „Westeuropa“, „Mitteleuropa“ und „Osteuropa“ (bei weiterer Untergliederung Mitteleuropas in „Westmitteleuropa“ und „Ostmitteleuropa“)⁴. Dies ist ungeachtet Haleckis makrohistorischer Langzeitperspektive insofern kein Zufall, als sich dieser Teil seines geschichtswissenschaftlichen Œuvres bei näherer Betrachtung als unmittelbares Produkt von Zweitem Weltkrieg und beginnendem Kalten Krieg herausstellt.

III. Noch immer prägend für die Erinnerung an 1945 ist die „alliierte“ bzw. transatlantische Komponente, also diejenige der Mächte der Anti-Hitler-Koalition, derzufolge der lieu de mémoire „1945“ für eine „Befreiung Europas“, für den „Sieg über den Hitlerfaschismus“, gar für den „Triumph der Demokratie“ steht. Diese Interpretation ist dominierend im Haleckischen „Westeuropa“, also vor allem in Großbritannien und Frankreich (einschließlich der USA), wie in „Osteuropa“, das heißt im GUS-Bereich, hier primär in der post-sowjetischen Russländischen Föderation.

IV. In Haleckis „Westmitteleuropa“, also in Deutschland und Österreich, weist der Erinnerungsort „1945“ ambivalenten Charakter auf: Er steht für das Ende einer mörderischen Diktatur, aber zugleich lange Zeit auch für „Niederlage“, „Zusammenbruch“, gar „Katastrophe“, für „Besatzung“, „Siegerjustiz“ und „Teilung“, im Ostteil Deutschlands überdies für den Beginn einer neuerlichen Diktatur. „Der 8. Mai ist für uns Deutsche kein Tag zum Feiern“, so Richard von Weizsäcker in seiner besagten Rede zum 8. Mai 1985, „[u]nd dennoch […] gilt: Der 8. Mai war ein Tag der Befreiung“⁵.

V. Im Haleckischen „Ostmitteleuropa“, hier vor allem in Polen und in den drei baltischen Staaten, ist die Chiffre „1945“ eindeutig negativ besetzt, da nahezu identisch mit einem anderen Erinnerungsort, nämlich mit „Jalta“. „Jalta“ steht dabei für den Verrat durch die eigenen anglo-amerikanischen Verbündeten mittels Auslieferung an Stalin und für den lückenlosen Übergang von einem diktatorischen und fremdethnischen Besatzungsregime zu einem anderen.

VI. Die durch das Epochenjahr 1989 möglich gewordene Erinnerungspluralität von „1945“ hat im politischen Raum die Form heftiger Gedächtniskonflikte angenommen. Dies gilt primär für den diesbezüglichen schroffen Gegensatz zwischen „Ostmitteleuropa“ und „Osteuropa“. Aus baltisch-polnischer Sicht steht „1945“ für den Übergang von der einen, nationalsozialistischen Fremdherrschaft zur nächsten, nämlich der sowjetischen, in russländischer Perspektive hingegen für die „Zerschlagung des Hitlerfaschismus“ und die „Befreiung der Völker Europas“ – einschließlich der Esten, Letten, Litauer und Polen.

VII. In einer gegenläufigen Entwicklung zu den erbitterten erinnerungskulturellen Konflikten zwischen „Ostmittel-“ und „Osteuropa“ ist der Gegensatz zwischen den ehemaligen Weltkriegsgegnern nahezu geschwunden. Dies gilt sowohl für die mittlerweile konsensuale Interpretation von „1945“ zwischen dem „Westeuropa“ der Alliierten und dem nationalsozialistischen „Westmitteleuropa“ – als Beginn von Entnazifizierung, Demokratisierung und Wirtschaftswunder – als auch für die interpretatorische Übereinstimmung zwischen „Westmitteleuropa“ und „Osteuropa“, also zwischen dem wiedervereinigten Deutschland samt Österreich und den postsowjetischen Gesellschaften, bezüglich des verbrecherischen Charakters des nationalsozialistischen Angriffskriegs und der kriminellen deutschen Besatzungs- und Vernichtungspolitik.

VIII. Gleichfalls weitgehend konsensual ist mittlerweile die Erinnerung an „1945“ in „Westmittel-“ und „Ostmitteleuropa“, also zwischen Deutschland und Österreich auf der einen und Polen und der Tschechischen Republik auf der anderen Seite. Allerdings wird der Erinnerungsort „1945“ von demjenigen der „Vertreibung“ partiell überlagert und damit der „mitteleuropäische“ Erinnerungskonsens geschwächt. Der „ostmitteleuropäischen“ Post hoc, ergo propter hoc-Argumentation steht in Teilen der Gesellschaften „Westmitteleuropas“ die Ansicht gegenüber, eine solche Kausalität sei nicht gegeben. Entsprechend wird die „Vertreibung“ der Deutschen als Verbrechen sui generis, nicht als Konsequenz nationalsozialistischer Besatzungspolitik samt ihrer Komponenten Zwangsumsiedlung und Ausrottung gedeutet.

IX. Noch konfliktträchtiger als das Verhältnis der beiden lieux de mémoire „1945“ und „Vertreibung“ ist dasjenige von „1945“ und „Holocaust“: In „Ostmitteleuropa“ wird das Postulat einer gesamteuropäischen Holocaust-Erinnerung als unmittelbare Konkurrenz zur eigenen „Jalta“-Interpretation, als unerwünschte Ermahnung, gar als unterschwelliger Antisemitismusvorwurf aufgefasst. Und auch im postsowjetischen „Osteuropa“ gilt „Holocaust“ als fremdes, da genuin deutsches, entsprechend mit den eigenen National- und Imperialgeschichten unverbundenes Erinnerungsphänomen.

X. Die aus „westeuropäischer“ wie „westmitteleuropäischer“ Perspektive enge Verknüpfung der Erinnerungsorte „Holocaust“ und „1945“ samt gesamteuropäisch-normierendem Anspruch stößt in „Ostmitteleuropa“ sowie partiell in „Osteuropa“ aber auch noch aus einem anderen Grund auf Widerspruch: Die sowjetkommunistische Diktatur wird hier erinnerungskulturell mit der nationalsozialistischen auf eine hierarchische Stufe gestellt, entsprechend dem westlichen Holocaust-Gedächtnis eine als gleichwertig apostrophierte östliche GULag-Erinnerung entgegengesetzt. Dies wiederum hat etwa in Deutschland und den USA heftigen Protest samt Antisemitismusvorwürfen ausgelöst, ohne dass die Kernfrage nach den Ambivalenzen des Erinnerungsorts „1945“ thematisiert würde.

Mit Bezug auf die negative nordafrikanische Prägung des Erinnerungsorts „1945“ hat Dan Diner es als zweifelhaft eingestuft, „ob dem Signum des 8. Mai 1945 als positives Gründungsereignis westlicher Prägung eine unbehelligte Zukunft beschert sein wird“⁶. Dasselbe gilt für den 8. (bzw. gemäß sowjetischem Brauch 9.) Mai 1945 als positives Gründungsereignis „östlicher Prägung“ aufgrund der genannten ostmitteleuropäischen „Jalta“-Antithese. So wie „Sétif“ die europäische Gedenkikone „1945“ in außereuropäischer Perspektive in Frage stellt, so tut dies „Jalta“ aus einer binneneuropäischen Sicht. Daher die eingangs geäußerte Vermutung, dass die durch das Epochenjahr 1989 möglich gewordene offene Austragung der Kontroversen um den zentralen europäischen Erinnerungsort „1945“ nicht nur weiterhin anhalten, sondern an Schärfe zunehmen wird. Die Erinnerung an das Kriegsende und an die Errichtung der Nachkriegsordnung ist derzeit bei weitem zu gegensätzlich – und auch partiell zu traumatisch –, um als Fundament einer europäischen Erinnerungskultur dienen zu können.

¹ Walter Benjamin, Das Passagen-Werk. Hrsg. v. Rolf Tiedemann. Bd. 1, Frankfurt/M. 1983, S. 595.

Die Bukowina war seit 1849 eines der so genannten „Kronländer“ der multinationalen Habsburger Monarchie. Traditionelle Hauptstadt der Bukowina war ein in der zweiten Hälfte des 12. Jahrhunderts gegründeter, moldauisch-rumänischer Ort; ein Ort, der auf Deutsch den Namen Czernowitz – auch in der Schreibung Tschernowitz – trägt, auf Ukrainisch Tscherniwzi heißt, auf Russisch Tschernowzy, auf Rumänisch Cernăuţi und auf Polnisch Czerniowce. Heute ist die Stadt das Zentrum der ukrainischen Oblast Tscherniwzi.

Czernowitz steht für vielfältige Erinnerungen: Für die einen ist es das östlichste Zentrum österreichisch-deutscher Kultur, „eine bunte Stadt, in der sich das germanische mit dem slawischen, lateinischen und jüdischen Kulturgut durchdrang“, wie Rose Ausländer schrieb, für die anderen ist es die Stadt der „Todesfuge“ Paul Celans. Für wieder andere ist Czernowitz das durch Umsiedlung aufgegebene Zentrum der Bukowinadeutschen beziehungsweise ein – verlorenes – Zentrum rumänischen Geisteslebens. Für die meisten heutigen Bewohner ist Tscherniwzi eine nach den bleiernen Jahren der sowjetischen Herrschaft wieder auflebende Metropole der Ukraine.

Für sehr viele ist Czernowitz auch ein Ort der Erinnerung an das Zusammenleben von Ukrainern, Rumänen, Deutschen, Polen und Juden. Sie erinnern sich an die Zeiten der wechselseitigen Toleranz verschiedener Religionen und Kulturen im europäischen Geist, in dem man – wie Georg Drozdowski es formuliert hat – gut lebte „in jenen Tagen, in denen noch kein Satan die Unduldsamkeit eingeimpft hatte und keiner um seiner Sprache oder Rasse willen minderwertig war“; sie erinnern sich an einen Ort also, an den man sich zurücksehnt, noch mehr, den man herbeiwünscht. Insofern kann die Erinnerung an den Schauplatz Czernowitz emblematisch für das Thema der internationalen Fachtagung „Erinnerungsorte in Ostmitteleuropa - Erfahrungen der Vergangenheit und Perspektiven“ stehen, die vom 11. bis 13. Januar 2008 im Warschauer Königsschloss stattfand.

Die Staaten Europas haben durch ihren Zusammenschluss in der Europäischen Union in vielen grundsätzlichen Fragen bereits Konsens erreicht, auch wenn zahlreiche Einzelheiten des künftigen Zusammenwirkens noch offen sind. Mit der politischen Einheit des Kontinents sind die Chancen gewachsen, dass die Menschen im östlichen und westlichen Teil Europas nicht nur voneinander erfahren, sondern sich selbst ein Urteil bilden und auf diese Weise näher zusammenrücken. Sie stellen nun nicht nur die Frage, wie die Zukunft gemeinsam gestaltet werden kann, sondern blicken auch zurück und fragen, welche Phasen der Vergangenheit ein gemeinsames Erinnern nötig machen. Erinnerung ist stets subjektiv, betrifft einzelne Menschen oder Gruppen, die ein Ereignis unmittelbar erlebt haben – etwa die Grausamkeit des Krieges oder die gewaltsame Auflösung gewachsener Strukturen und Identitäten bis hin zum Holocaust. Die Diskurse in und zwischen den Gesellschaften zeigen, dass es in Europa ein wachsendes Interesse für eine bestimmte Erinnerungskultur gibt, die Vergleiche zieht, Analogien entdeckt und insofern über Ländergrenzen hinweg zu verbinden vermag.

Es stellt sich heute die Frage, in welchen Bahnen eine bi- bzw. multilaterale gemeinsame Erinnerung in Europa verlaufen könnte. Wie kann aber insbesondere vor dem Hintergrund der Erfahrungen des 20. Jahrhunderts, vor den singulären, von Deutschen ganz besonders im östlichen Europa und in Polen begangenen Verbrechen des Nationalsozialismus eine gemeinsame Sprache gefunden werden, in welcher sich zum Beispiel Nachbarn gegenseitig ihre Geschichten erzählen und Erfahrungen austauschen? Wo liegen die gemeinsamen Erinnerungsorte? Gibt es sie überhaupt?

In Ostmitteleuropa gibt es zahlreiche Orte, die – ähnlich wie die Bukowina mit der Hauptstadt Czernowitz – von einer Vielfalt der Beziehungen von Ethnien und Konfessionen geprägt sind. Verschränkungen und Mehrfachkodierungen ein- und desselben Erinnerungsortes sind für Ostmitteleuropa charakteristisch. Beispielsweise verbinden Polen, Ukrainer, Juden, Slowaken, Deutsche, und Ruthenen mit Städten wie Pressburg/Bratislava/Pozsony oder Lemberg/Lwów/L’viv ganz unterschiedliche Assoziationen und Erinnerungen. Viele Regionen haben im Lauf der Jahrhunderte infolge eines Herrschaftswechsels, (Zwangs-)Migrationen der Bevölkerungen und konfessionellen Wandels eine doppelte oder gar mehrfache historische und politisch-kulturelle Identität erhalten. Auch historische Ereignisse und Umbrüche sowie die entsprechenden Jahreszahlen haben in jedem Land Mittel- und Ostmitteleuropas andere Bedeutungen und Inhalte und werden in unterschiedlichen Kontexten diskutiert. Die geschichtlichen Beziehungen ethnischer Gruppen manifestieren sich im kollektiven Gedächtnis der Nationen  unter anderem in Form unterschiedlicher Erinnerungen an mitunter ein und dieselben Erinnerungsorte.

Der Begriff „Erinnerungsort“, wie er hier verwendet wird, umschließt die Erinnerung an den konkreten, topographisch benannten Ort, also an eine bestimmte Stadt, eine Region, einen Fluss oder an einen anderweitig geographisch festgelegten Ort. Auch eine Gedenkstätte, ein Konzentrationslager, eine Grablege oder ein Denkmal sind Orte, die in besonderer Weise in der Erinnerung verankert sein können. Der Terminus „Erinnerungsort“ wird aber in einer noch weiter ausgreifenden, übertragenen Dimension als eine Metapher verwendet. Der französische Historiker Pierre Nora hat dafür den Begriff lieu de mémoire geprägt und meint damit, dass auch historische Ereignisse, Persönlichkeiten, Institutionen, Bücher, Kunstwerke und andere kulturelle Artefakte, geschichtliche Daten oder Begriffe – im übertragenen Sinn – Orte der Erinnerung sind. Gerade solche Erinnerungsorte im übertragenen Sinn sind oft „langlebige, Generationen überdauernde Kristallisationspunkte kollektiver Erinnerung und Identität“, wie es Étienne François und Hagen Schulze in dem von ihnen herausgegebenen Werk „Deutsche Erinnerungsorte“ beschreiben. Als Beispiele mögen die „Schlacht bei Tannenberg/Grunwald“, „Nikolaus Kopernikus“ oder die in der vorliegenden Dokumentation behandelten Erinnerungsorte „Katyń“ oder das „Jahr 1945“ gelten.

Indem die Tagung gerade auch solche gemeinsamen, metaphorischen „Erinnerungsorte“ in den Mittelpunkt stellt, stehen weniger konkrete historische Ereignisse oder ein bestimmter Sachverhalt im Zentrum des Interesses. Es geht gerade nicht darum, den Verlauf der Geschichte neu zu erforschen, zu rekonstruieren und sich womöglich auf ein objektives Ergebnis zu einigen. Im Mittelpunkt des Interesses stehen vielmehr die Erinnerung als Phänomen, das der permanenten Konstruktion unterliegt, mithin das Fortleben und die Veränderung individueller Erinnerung und des kollektiven Gedächtnisses an historische Ereignisse und Sachverhalte sowie der Diskurs darüber, warum Erinnerungen unter den europäischen Nationen so unterschiedliche Ausprägungen erhalten haben. Gerade das 20. Jahrhundert hat im Gefolge von totalitären Systemen, zwei Weltkriegen, durch Zwangsmigrationen und durch neue Grenzziehungen dazu geführt, dass viele Erinnerungsorte heute einen anderen Sinn erhalten und eine andere Bedeutungen gewonnen haben. Manche Orte sind fast nur noch in der Erinnerung, in „musealisierter Form“ vorhanden. Die Erinnerungslandschaft in Ostmitteleuropa kann man sich als ein Mosaik von Erinnerungsinseln vorstellen, die im Zeitalter des Nationalismus miteinander in Konkurrenz gerieten

Durch die Diskussion über gemeinsame Erinnerungsorte soll eine Erweiterung der Wahrnehmung und der Aneignung angeregt werden, indem die Chancen transnationaler Erinnerungsorte konstruktiv aufgegriffen und weiterentwickelt werden. Denn geteilte Erinnerungsorte müssen nicht zwangsläufig antagonistisch sein, sondern können zur Überwindung der ihnen innewohnenden Gegensätze beitragen. 

Man muss sich davor hüten, aus falsch verstandener political correctness (neue) Stereotype zu produzieren. Demokratische Gesellschaften entwickeln ihre Bilder von der Vergangenheit unter anderem im Für und Wider gesellschaftlicher Diskurse; es besteht daher auch kein Bedürfnis, ein einheitliches, normiertes Geschichtsbild zu erfinden. Es geht im heutigen Europa, das endlich im Begriff ist, auch mental die unnatürliche Trennlinie des „Eisernen Vorhangs“ zu verarbeiten, vielmehr darum, unterschiedliche Geschichtsbilder und Erinnerungen zu vergleichen und somit für die Erinnerungen der jeweiligen Nachbargesellschaften wechselseitig Verständnis und Empathie zu wecken.

Der Umgang mit der gemeinsamen Vergangenheit ist seit etwa eineinhalb Jahrzehnten auch in der wissenschaftlichen Forschung stärker in den Mittelpunkt gerückt. Dabei wird ein Akzent auf die Betrachtung von Erinnerungsorten gerichtet – zuerst geschah dies im nationalen Rahmen, seit einiger Zeit richtet sich das Interesse auf übernationale, europäische Erinnerungsorte. In diesem Zusammenhang ist auch diese Dokumentation von Erinnerungsorten in Ostmitteleuropa zu sehen. Sie behandelt zwei wesentliche Aspekte, die sich in den folgenden beiden Fragen zusammenfassen lassen: In welchem Verhältnis steht die Geschichte des 20. Jahrhunderts, wie sie heute von der wissenschaftlichen Forschung beschrieben wird, zur Erinnerung der nationalen Gemeinschaften an eben diese Geschichte und wie lassen sich die unterschiedlichen Erinnerungen der Menschen und Nationen zusammenführen und untereinander verbinden?

Im Folgenden werden materielle Erinnerungsorte und Erinnerungsorte im übertragenen Sinn thematisiert. Die Gliederung in: 1. Städte als transnationale Erinnerungsorte,  2. Orte der Erinnerung an totalitäre Systeme und 3. Historische Umbrüche im geteilten Gedächtnis –1944/45, 1956, 1968, 1980/81, 1989 orientiert sich an den Sektionen der Tagung.

Durch die Auseinandersetzung mit dieser Thematik können die verschiedenen Bedeutungen materieller und immaterieller Erinnerungsorte in Ostmitteleuropa herausgearbeitet und Gemeinsamkeiten und Unterschiede verdeutlicht werden, um das Verständnis für die Erinnerungskultur des Anderen auszuprägen. Die Nation als klassische Erinnerungsgemeinschaft kann problematisiert und die wechselseitige Aneignung von transnationalen Erinnerungsorten befördert werden. Durch eine multiethnische Perspektive sollen Abgrenzungen und Verschränkungen sichtbar gemacht und ein Beitrag zu einer dialogischen Erinnerungskultur in Europa geleistet werden.

---

Prof. Matthias Weber (geb. 1961) - Historiker, Germanist. Seit 1999 ausserordentlicher Professor an der Universität Oldenburg. Seit Mai 2004 ist er Direktor im Bundesinstitut für Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa, Mitglied des Steuerungsausschusses des Europäischen Netzwerkes Erinnerung und Solidarität.

---

 

Pamięć dzieli, a historia jednoczy

Zakończenie konfrontacji Wschód-Zachód, integracja europejska oraz proces rozszerzenia Unii Europejskiej przyczyniły do międzynarodowej wymiany doświadczeń i komunikacji pomiędzy obywatelami oraz państwami, w takim zakresie, o jakim niegdyś narody europejskie nie odważyłyby się nawet pomyśleć, i to na wszystkich obszarach gospodarki, kultury, nauki oraz polityki. Również w dziedzinie nauk historycznych możliwości kooperacji z partnerami z Europy Środkowo-Wschodniej nigdy nie były tak zróżnicowane, a kontakty pomiędzy naukowcami ze Wschodu i Zachodu tak intensywne, jak obecnie. Taki stan rzeczy w znacznym stopniu zawdzięczać należy rozszerzeniu Unii Europejskiej o kraje Europy Środkowo-Wschodniej w latach 2004 i 2007 oraz zniesieniu większości granic wewnętrznych UE. Nie mniej znaczący wpływ przypisać należy działaniom wspierającym kulturę podejmowanym w Europie, które głównie poprzez wielostronną współpracą służą utworzenia tzw. „europejskiej wartości dodanej”.

Krzysztof Pomian, wybitny znawca „Europy i jej narodów”[2], oraz dyrektor tworzonego w Brukseli Muzeum Europy, zajmuje się w przetłumaczonej w ostatnim czasie na wiele języków analizie problemem „tożsamości europejskiej” oraz wykraczającą poza komunikację i kooperację samoświadomością Europejczyków. W swej rozprawie Pomian dochodzi do wniosku, że narody Europy ukształtowały się na gruncie tradycji chrześcijańsko-żydowskiej, przenikającej się, interferującej historii, pisma, prawa, licznych aspektów sztuki, architektury oraz całego szeregu przenikających się odniesień kulturalnych, a w końcu i przede wszystkich na gruncie „narodzin Europy w duchu oświecenia”. Mimo to narody europejskie nie są w stanie rozwinąć wspólnej tożsamości, ponieważ ich sposób myślenia oraz działania dyktowane są kategoriami oraz wartościami przeważającymi w danym narodzie. Dlatego też tożsamość europejska jest wprawdzie „faktem historycznym”, ale jednocześnie okazuje się być ona „coraz częściej problemem politycznym”.^[3]

I faktycznie zauważyć należy, iż, pomimo przedstawionych powyżej pozytywnych tendencji rozwojowych, nie udało się (jeszcze) wytworzyć europejskiego „poczucia MY”, i że nie wykształciła się jeszcze wspólna pamięć historyczna oraz tożsamość europejska. Ludzkie rozumowanie sprowadza się najczęściej do znanych, narodowych wzorców; a świadomość historyczna, znajdująca swe odbicie w publicznych debatach, oraz medialne dyskusje na tematy historyczne w znacznej mierze nie wykraczają poza narodowe horyzonty. „Europa” jawi się wprawdzie na ustach wielu, ale w dalszym ciągu obowiązuje „prymat narodowych ram odniesienia” i zasada „drugorzędności pamięci europejskiej wobec pamięci narodowej”.[4]

Największe znaczenie na drodze ku utworzeniu świadomości europejskiej odgrywa kwestia obchodzenia się z przeszłością, pytanie, czy możliwa się wspólna pamięć historyczna. To zagadnienie jest o tyle ważne, że wraz z rozszerzeniem Unii Europejskiej z zaskakującą siłą do świadomości obywateli „powrócił” temat trudnej przeszłości kontynentu europejskiego. Historia XX wieku rzadko bywała tak obecna w dyskursie politycznym i społecznych, jak dnia dzisiejszego. Współcześnie z pewnością nikt nie będzie wymagał definitywnego oddzielenia się „grubą kreską” od przeszłości i zakończenia rozliczania ze zbrodniami popełnionymi w tymże stuleciu. Wręcz przeciwnie. Ponad sześć dekad po zakończeniu II wojny światowej i dwie dekady po upadku komunizmu w Europie problemy takie, jak dyskusja na temat historii, pamięć i upamiętnienie powróciły na porządek dzienny.

Niemcy oraz inne kraje europejskie rozpoczęły z szerszej perspektywy na nowo proces rozpatrywania własnej historii oraz dziejów europejskich. Państwa Europy rewidują przejęte przez nie od innych obrazy historii, dyskutują nad własnymi narodowymi wspomnieniami wydarzeń historycznych, a jednocześnie szukają wspólnych odniesień do spójnej, międzynarodowej kultury pamięci. Francuski historyk Pierre Nora wypracował modelową ideę „Lieux de memoire” – ideę „miejsc pamięci” w sensie materialnym i przenośnym, którą z sukcesem przetestowano na przykładzie Francji. Sukces ten jest oznaką nowego zainteresowania historią i możliwościami jej rozumowania. Wraz z wdrażaniem koncepcji „Lieux de memoire” Nory’ego powstały również liczne opracowania o miejscach pamięci w Niemczech, Włoszech, Holandii i wielu innych państwach.[5] Pomysł „miejsc pamięci” znajduje ostatnio także zastosowanie w ramach dużego bilateralnego polsko-niemieckiego projektu współpracy.[6]

Tematyka rozpatrywania historii i pamięci historycznej wykracza w swym zakresie poza ramy naukowe i stanowi bardzo aktualny temat[7], o czym świadczą chociażby towarzyszące nam każdego dnia dyskusje o nowo tworzonych miejscach pamięci, pomnikach upamiętniających ofiary, czy też informacje o muzeach historycznych poświęconych losom poszczególnych grup lub konkretnym wydarzeniom historycznych. Już w roku 1990 w Budapeszcie utworzono „Instytut Historii Rewolucji Węgierskiej 1956”. Kolejne instytuty badające przeszłość komunistyczną oraz opór stawiany podobnym uciskom utworzone zostały w Warszawie, Bratysławie, Pradze i Bukareszcie. W roku 2001 w Berlinie otwarto „Muzeum Żydowskie”, w 2004 „Muzeum Powstania Warszawskiego”, w 2005 ukończono budowę pomnika upamiętniającego ofiary Holocaustu w Berlinie, w 2006 w Tbilisi i Kijowie otwarto „Muzeum Okupacji Radzieckiej”. Rok 2007 to z kolei początek planowania „Muzeum II Wojny Światowej”, które ma powstać w Gdańsku, a w roku 2008 rozpoczęto w Berlinie prace na pomnikiem upamiętniającym Cyganów niemieckich i Romów zamordowanych w czasie narodowego socjalizmu. Również w 2008 roku utworzono w Pradze „Instytut Badań nad Reżimami Totalitarnymi”, a w 2009 w Bukareszcie postawiono centralny pomnik upamiętniający ofiary Holocaustu autorstwa Petera Jacobi, artysty pochodzenia siedmiogórsko-niemieckiego. W roku 2009 powołano do życia Fundację „Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie” – placówkę poświęconą wypędzeniom na całym świecie, ze szczególnym akcentem położonym na los niemieckich uchodźców i wypędzonych. Wszystkie te inicjatywy można traktować jako znak „nowej świadomości historycznej”. Nie można zapomnieć również o wspomnianym już wcześniej „Musee de l'Europe” w Brukseli poświęconym historii integracji europejskiej od roku 1945, które ma się stać centralnym miejscem potwierdzenia europejskiej świadomości. Bez trudu można by mnożyć dalsze przykłady z innych państw.

Etienne Francois, współwydawca trzytomowej prezentacji „Niemieckie Miejsca Pamięci”, mówi o ogólnej tendencji „wzrostu znaczenia kultury pamięci” i o „ogólnoeuropejskim zapotrzebowaniu na pamięć”[8]. Jednocześnie wskazuje, i nie bez racji, na to, że ten rodzaj pamięci w żadnym wypadku nie obejmuje całej przeszłości. Faktycznie, w dzisiejszym dyskursie politycznym mniej uwagi poświęca się właśnie wcześniejszym okresom historycznym, kiedy to w Europie wykształciły się wspólne wartości i odniesienia kulturalne jednakie dla wielu narodów. Nowa świadomość historyczna znacznie bardziej odwołuje się w szczególny sposób do bolesnych wydarzeń najnowszej historii, zwłaszcza do „krótkiego” wieku XX. Taki rodzaj świadomości historycznej raczej dzieli, a niżeli sprzyja wytworzeniu wspólnej tożsamości, ponieważ ciągłość historii i pamięci historycznej została zaburzona przez zbrodnie dokonane w tymże wieku, zbrodnie, które swym rozmiarem przekroczyły ludzkie wyobrażenie. Nie należy wypierać się historii XX wieku, ale dziś, 20 lat po zakończeniu konfliktu Wschód-Zachód, trzeba jeszcze silniej nawiązywać do intelektualnych i kulturowych korzeni Europy.

Jakie to konkretnie wydarzenia XX wieku doprowadziły do załamania pamięci, spowodowały głębokie rany w świadomości narodów europejskich i doprowadziły do tak dużej ilości różnorodnych obrazów historii na tym kontynencie? Pierwsze załamanie ciągłości cywilizacji spowodowała I wojna światowa, która w Europie (jak i na całym świecie) utorowała drogę ideologiom totalitarnym i doprowadziła do wyobcowania „Europy naszych przodków”[9](Pomian). Krzywdy wyrządzone w późniejszym okresie XX wieku są bezpośrednio oraz pośrednio powiązane z I wojna światową: „czystki etniczne" (wypędzenia, prześladowania oraz zagłada ludzkości) związane z I wojną światową, II wojna światowa, która przyjęła charakter zagłady konkretnych grup przez hitlerowskie Niemcy w Europie Wschodniej, oraz narodowosocjalistyczna okupacja i reżim, które szczególnie na wschodnich obszarach Europy doprowadziły do zniszczenia całych krajobrazów kulturowych; niezliczone szkody spowodowane wojną, prześladowanie Żydów i Holocaust; ucieczka, wypędzenia i migracja przymusowa w czasie i na koniec II wojny światowej; zbrodnie ludobójstwa popełnione pod rządami Stalina, reżim okupacji prowadzony przez ZSRR w państwach Europy Wschodniej i Środkowo-Wschodniej, w końcu Gułag. „Auschwitz” i „Gułag” to symbole okrucieństwa ówczesnego czasu. Kraje Europy Wschodniej w latach 1933-1944 stały się sceną dla hitlerowskiej i radzieckiej polityki terroru.[10]

Powyższe wydarzenia wykazują jedną wspólną i smutną cechę – czyny te wiążą się nierozłącznie z bezgranicznym bezprawiem i niewyobrażalnym okrucieństwem. Milionom obywateli przyniosły one ogromne cierpienie, choć często nie byli oni w ogóle związani z ówczesnymi wydarzeniami politycznymi. Te fakty, a w szczególności ogromna liczba ofiar opłakiwanych w wielu krajach, obecne są w pamięci narodów europejskich, aczkolwiek obecne w bardzo różnorodny sposób, jako że każdy naród w pierwszej kolejności rozpatruje dane wydarzenie historyczne z perspektywy własnego losu. Nie rzadko zdarza się również, że pamięć o danym wydarzeniu rozpowszechniona w jednym narodzie konkuruje lub nawet stoi w opozycji do postrzegania tego samego wydarzenia prze inną nację. Polityczny podział Europy na część wschodnią i zachodnią, systemy autorytarne/totalitarne i demokratyczne, które utrzymywały się po II wojnie światowej przez ponad cztery dekady wywarły długofalowy wpływ na ludzkie myślenie.[11]

We współczesnych międzynarodowych debatach o przeszłości (o ile prowadzone są one poza wąskim gronem naukowców) stwierdzić można jeden zasadniczy problem. We wzajemnym postrzeganiu państw zachodnich i wschodnich zauważyć można mianowicie pewnego rodzaju asymetrię. W czasie zimnej wojny zachodnie państwa Europy oraz dawna Republika Federalna w kwestii rozliczenia się z przeszłością były mocno związane z USA, a kraje Europy Wschodniej wydawały się być „znacznie oddalone”. Długofalowym skutkiem takiej tradycyjnej orientacji na Zachód jest fakt, że, ze względu na barierę językową, proces rozliczenia z przeszłością trwający w krajach Europy Środkowo-Wschodniej od 1989 roku do dnia dzisiejszego nie trafił w swym pełnym zakresie do świadomości wielu i nie przedostał się do politycznego dyskursu historycznego. I tak przykład na poparcie tej tezy stanowić może zagorzała debata o wypędzeniu i przymusowym przesiedleniu Niemców, która w latach 90. prowadzona była w Polsce zarówno w kręgach naukowych, jak i na łamach prasy, a która po dziś dzień nie doczekała się szerokiego rozpowszechnienia w Niemczech. Z drugiej strony zaś fachowa literatura historyczna wydawana w językach zachodnich stanowi cenne źródło, z którego często korzystają, i które dalej rozwijane jest przez kraje Europy Środkowo-Wschodniej.

Wyraz sprzecznego i konkurującego ze sobą pojmowania historii oraz asymetrii stanowi opublikowane w roku 2002 stanowisko Czeskiego Związku Historyków – „Historycy przeciwko ciągłemu naruszaniu historii”.[12] Poruszono w nim kontrowersyjne tematy z historii niemiecko-czeskiej XX wieku. Odezwa ta odbiła się jedynie nieznacznym echem w Niemczech, ale stanowiła jednocześnie wyraz troski małego kraju o to, że bolesne historyczne wydarzenia, jakich Czechy doświadczyły w czasie XX wieku, jak również ich osiągnięcia historyczne, jak chociażby debata „Przymusowe migracje w Europie” nie są w sposób odpowiedni doceniane.

Na tle różnorakiego postrzegania historii XX wieku wśród narodów europejskich, jak również nie rzadko burzliwych medialnych i politycznych debat, różnic narodowościowych w interpretacji najważniejszych wydarzeń, niespójnych obrazów historii oraz „równoległych rzeczywistości” w Europie zrodziło się zapotrzebowanie na fora dyskusyjne, inicjatywy i instytucje pośredniczące w możliwie jak najbardziej multilateralnym zakresie pomiędzy różnie ukierunkowanymi kulturami pamięci. Jedynie zrozumienie „różnorodności” może wesprzeć wzajemne zrozumienie oraz wzmocnić fundamenty europejskiej świadomości.

W roku 2008 „Międzynarodowe Towarzystwo Memoriał” (Moskwa) opublikowało „apel” o utworzenie „międzynarodowego forum historycznego” wspierającego międzynarodowy dyskurs. Pomimo tego, że ówczesna propozycja odnosiła się w głównej mierze do kwestii pamięci w kontekście radzieckiego obszaru władzy, to jednak apel sformułowany przez „Memoriał” oraz opierające się na nim cele cechują się powszechną aktualnością: „Narodowe różnice w interpretacji ważnych wydarzeń historycznych są kwestią naturalną i nie do uniknięcia. Należy jednak wiedzieć, jaki stosunek przyjąć wobec tych różnic. […] Nie ma sensu ignorować „obcych” wspomnień i zachowywać się tak, jakby ich nie było. Nie ma sensu, ogłaszać ich za nieuzasadnione [...]”[13]

Również w roku 2008 strona czeska oficjalnie wezwała do powołania w Europie międzynarodowej „Platformy do Badania Totalitarnej Przeszłości”. Placówka ta (muzeum lub instytut), stawiała sobie za cel między innymi wniesienie do „wspólnego europejskiego dziedzictwa” specyficznych doświadczeń nowych krajów członkowskich UE. Ponadto platforma miała przejąć zadania naukowe i dydaktyczne oraz funkcje koordynacyjne. Pomysł ten, choć w wielu aspektach podobny do założeń i celów działającej od 2005 roku Fundacji „Europejska Sieć Pamięć i Solidarność”, nie został jednak wcielony w życie.[14]

Na dzień dzisiejszy istnieje w zasadzie zgodność co do tego, że wydarzenia historyczne rozpatrywać należy z uwzględnieniem ich kompleksowości w odniesieniu do wszystkich zaangażowanych stron, lub stron przez te wydarzenia dotkniętych. Nie ma wątpliwości co do tego, że „zapotrzebowanie na pamięć historyczną” wszystkich stron musi być na równi respektowane oraz stanowić punkt odniesienia w czasie dyskusji. Nie ma wątpliwości co do tego, że przeszłość analizować należy uwzględniając i odnosząc się do perspektywy partnerów dyskursu. Świadomość szczególności każdego państwa i jego kultury pamięci stanowi warunek powstania wspólnego „europejskiego rynku historii”.[15] Fundacja Europejska Sieć „Pamięć i Solidarność” stawia sobie za cel działania wspierające wielostronne, a przy tym wspólnotowe postrzeganie historii zorientowane na różnice i cechy wspólne.

 

---

prof. Matthias Weber (ur. 1961)- historyk, germanista. Od 1999r. profesor nadzwyczajny na Uniwersytecie w Oldenburgu. Od maja 2004 roku jest dyrektorem Federalnego Instytutu ds. Kultury i Historii Niemców w Europie Środkowej i Wschodniej. Członek Komitetu Sterującego Europejskiej Sieci Pamięć i Solidarność.

---

 

[1] Cytat: Pierre Nora: Nachwort. [Posłowie] W: Etienne Francois, Hagen Schulze (ed.): Deutsche Erinnerungsorte [Niemieckie miejsca pamięci], t. III. München 2001, s. 681-686, tu s. 686; zob. również publikacje w: Transit. Europäische Revue 38 (2010), temat: „Vereintes Europa - geteilte Geschichte" [Zjednoczona Europa – podzielona historia].

[2] Tytuł rozprawy Pomiana, por. Krzysztof Pomian: Europa i jej narody. Tłumaczenie z języka francuskiego: Matthias Wolf. Berlin 1990.

[3] Krzysztof Pomian: Europäische Identität. Historisches Faktum und politisches Problem [Tożsamość europejska. Fakt i problem polityczny], link: http://www.eurozine.com/articles/article-2009-08-24-pomian-de.html, pobrano dnia 01.01.2010, publikacja w Transit. Europäische Revue 37 (2009); tytuł oryginału: De Europese identiteit. Een historisch feit en een politiek problem. W: Leonard Ornstein, Lo Breemer (ed.): Paleis Europa. Grote Denkers over Europa. Amsterdam 2007, s. 29-54.

[4] Etienne Francois: Geteilte Erinnerungsorte, europäische Erinnerungsorte. [Podzilone miejsca pamięci, europejskie miejsca pamięci] W: Robert Born, Adam S. Labuda, Beate Störtkuhl (ed./red.): Wizualne konstrukcje historii i pamięci historycznej w Niemczech i w Polsce 1800-1939 (Wspólne Dziedzictwo, III), s. 17-32, tu s. 26.

[5] Z całej masy publikacji na ten temat, nazwane niech będą przykładowe opracowania: Pierre Nora (ed.): Les lieux de memoire, t. 1-3, Paris 1984-1992; Mario Isnenghi (ed.): II luoghi della memoria. Simboli e miti Dell'ltalia Unita. Rom, Paris, 1996; Etienne Francois, Hagen Schulze (ed.): Deutsche Erinnerungsorte [Niemieckie miejsca pamięci], t. 1-3. München 2001; Pim den Boer, Willem Frijhoff (red.): Lieux de memoire: et identites nationales. La France et les Pays-Bas. Amsterdam 1993.

[6] Obecnie wdrażany projekt „Deutsch-polnische Erinnerungsorte / Polsko-niemieckie miejsca pamięci” pod kierownictwem Roberta Traby i Hansa Henninga Hahna przy Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie / Zentrum für Historische Forschung Berlin der Polnischen Akademie der Wissenschaften zob. http://www.cbh.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=46&catid=21&ltemid^:::74&lang =de, pobrano dnia 01.01.2010.

[7] Por. Johannes Feichtinger: Europa, quo vadis? Zur Erfindung eines Kontinents zwischen transnationalem Anspruch und nationaler Wirklichkeit. [Europo, quo vadis? Powstanie kontynentu pomiędzy potrzebą międzynarodowości a narodową rzeczysistością] W: Moritz Csäky, Johannes Feichtinger (ed.): Europa - geeint durch Werte? Die europäische Wertedebatte auf dem Prüfstand der Geschichte. [Europa – zjednoczona w wartościach? Europejska debata o wartościach z punktu widzenia historii] Bielefeld 2007, s. 19-43, tu s. 35; Publikacje autorów austriackich, czeskich i słowackich w wyżej wymienionym temacie w: Moritz Csäky, Elena Mannovä (ed.): Collective Identities in Central Europe in Modern Times. Bratislava 1999; Krisztiän Ungväry: Belastete Orte der Erinnerung. [Obciążone miejsca pamięci] W: Aus Politik und Zeitgeschichte [Z polityki i historii współczesnej] 29-30 (2009), s. 26-33.

[8] Francois: Geteilte Erinnerungsorte (zob. przypis 4),  s. 17, 19.

[9] Pomian: Europa i jej narody (zob. przypis 2), s. 141.

[10] Por.  Editorial Transit 38 (2010), zeszyt „Vereintes Europa - geteilte Geschichte“ [Zjednoczona Europa – podzielona historia].

[11] Burkhard Olschowsky: Erinnerungslandschaft mit Brüchen. Das „Europäische Netzwerk Erinnerung und Solidarität” und die Traumata des alten Kontinents. [Rysy na krajobrazie pamięci. Fundacja Europejska Sieć Pamięć i Solidarność i trauma starego kontynentu] W: Transit 35 (lato 2008), s. 23-48, tu s. 26.

[12] Stanowisko „Historikove proti znäsilnoväni dejin. Stanowisko Sdrużeni historikü Ćeske republiky", ukazało się w: Priloha ke Zapravodaji Historickeho klubu 12, 2 (2001), s. 3-7; tłumaczenie na język polski: Przegląd Historyczny 94 (2003), s. 59-63.

[13] Nagłówek apelu: „Nationale Geschichtsbilder. Das 20. Jahrhundert und der Krieg der Erinnerungen. Ein Aufruf von Memorial” [Narodowe obrazy historii. XX wiek i wojna wspomnień. Apel Memoriału]; przedruk w: Osteuropa 58 zeszyt 6 (2008), s. 77-84, cytat s. 81; link: http.www.eurozine.com/articles/2008-12-05-memorial-de.html, pobrano dnia 01.01.2010.

[14] O inicjatywie rozpoczętej w ramach czeskiego przewodnictwa Unii Europejskiej zob. Ma­teusz Gniazdowski: Czeska propozycja utworzenia platformy ds. badań totalitarnej przeszłości Europy. „Biuletyn" (Polski Instytut Spraw Międzynarodowych), nr 47 (515) z 26 września 2008 r., s. 1931-1932; zob. również: „Europas Gewissen und der Parlamentarismus - Entschließung des Europäischen Parlaments vom 02.04.2009 [Świadomość europejska i parlamentaryzm – rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 2 lutego 2009 roku].  Nr: P6_TA(2009)0213, link: http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2009-0213+0+DOC+XML+V0//DE, pobrano dnia 01.01.2010.

[15] Nora: Nachwort [Posłowie] (zob.  przypis 1), s. 685 i kolejna.

Wrocław jako miejsce pamięci jest młodszy, niż pozwalałaby przypuszczać tysiącletnia historia tego miasta. Pamięć o jego średniowiecznej przeszłości jest słabo widoczna. Może się to łączyć z faktem, że miasto rozwijało się w konflikcie z możnowładcami, z jednej strony z księciem czy królem, a z drugiej strony w konfrontacji z biskupem.

Miasto systematycznie marginalizowało obie rywalizujące ze sobą władze. Dominowało jako wolne miasto ze swoim bogactwem i miejskim patriotyzmem. Ukształtowanie się szczególnej świadomości, aby nie powiedzieć – ukonstytuowanie się pamięci kulturowej, nastąpiło dopiero w okresie humanizmu i renesansu. Tym samym Wrocław uczestniczył w ogólnym rozwoju europejskim. Wzorce dostarczyły Italia, Rzesza niemiecka oraz nowe uniwersytety. Podróżujący uczeni wrocławscy przywozili je ze sobą do domu. 

 

Aby przedstawić Wrocław jako miejsce pamięci, w dalszej części krótko nakreślam pięć tematów: wrocławskie mity – symbole – obrazy historyczne – pomniki – oraz koniec niemieckiego Breslau.

1. Mity

Najnowsza historia Wrocławia zna kilka swoich mitów. Atak z zaskoczenia, dzięki któremu Fryderyk Wielki w 1741 r. okpił od wieków niezwyciężone miasto Wrocław albo legendarne ostanie się miasta i kraju w wojnie siedmioletniej. Bitwa pod Lutynią w 1757 r. rozstrzygnęła o panowaniu nad Wrocławiem i Śląskiem, ale „Choral von Leuthen“ („Chorał z Lutyni”) i inne manifestacje pruskie nadały decyzjom politycznym religijny charakter protestancki, o którym we Wrocławiu często przypominano, mimo że był on dziwnie skontrastowany z wolnomyślicielstwem króla pruskiego.  

Wspomniane wydarzenie mogło zatem przybrać wymiary mityczne, ponieważ było związane z przezwyciężeniem straszliwych niebezpieczeństw. Tylko jednokrotnie w swojej historii Wrocław cieszył się szczęściem wielkiego momentu politycznego. To tutaj w 1813 r. polityczni i duchowi przywódcy młodej Europy spotkali się, aby odrzucić napoleońskie jarzmo. Wrocław nie był jedynie sceną, na której rozegrała się ta sztuka, bowiem entuzjazm spieszących do broni wrocławskich studentów wzmacniał morale wyzwolicielskich wojsk oraz polityczne nadzieje epoki przedmarcowej. Wśród wrocławskich lieux de mémoire szczególne znaczenie ma rok 1813 w którym miała miejsce królewska odezwa „An mein Volk“ („Do mojego ludu”) oraz ustanowienie odznaczenia Żelaznego Krzyża. O doniosłości tych wydarzeń niech świadczy fakt, że miasto pielęgnowało miejsca pamięci związane z rokiem 1813 i żadnego ze swoich historycznych momentów nie wspominało chętniej niż tego. 

2. Symbole

Pięcioczęściowy herb nadany miastu w 1530 r. przez Karola V został umieszczony po zachodniej stronie ratusza w 1536 r., a potem aż do XX w. również na wielu budynkach miejskich. Stał się on logo miasta, spopularyzowanym w niezliczonych publikacjach, a nawet na pokrywach studzienek kanalizacyjnych. Tradycyjny herb dawnego Wrocławia został usunięty dopiero aktem samowoli gauleitera Josefa Wagnera w 1938 r. Jego chrześcijańskie czy słowiańskie odniesienia nie odpowiadały już duchowi czasu. Wagner dekretem nadał miastu nowy dwuczęściowy herb, którego dolna połowa przedstawiała Żelazny Krzyż z 1813 r. Był on niczym omen zapowiadający nadchodzące lata i nie zyskał akceptacji. Również herb obowiązujący później w polskim Wrocławiu był zdechrystianizowany. Chwila, kiedy w 1990 r. za rządów ówczesnego prezydenta miasta Bogdana Zdrojewskiego, patrona konferencji „Miejsca pamięci w Europie Środkowo-Wschodniej“, Wrocław ponownie przyjął swój dawny herb z 1530 r. pozostanie nieocenionym znakiem zwrotu i historyzacji.

Do Reformacji Archikatedra św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu uchodziła za pierwszy budynek w mieście, kolejne były oba kościoły parafialne, a następnie świecki budynek ratusza. Perspektywa protestancka zmieniła tę kolejność. Katedra została odsunięta na bok. W zmaganiach o optyczną dominację nad Wrocławiem miasto już w latach osiemdziesiątych XV w. wzniosło jedyną wieżę Bazyliki św. Elżbiety Węgierskiej na pokaźną wysokość 130 m, tak że w 1529 r. zawaliła się pod własnym ciężarem. Również potem, przy zredukowanej wysokości 91 m wieża pozostawała optyczną koroną miasta.

Od połowy XIX w. Wrocław był już wielkim miastem niemieckim z imponującymi nowymi budynkami administracyjnymi, domami towarowymi, zabudowaniami fabrycznymi, wieżami ciśnień i mostami. Żadna z tych budowli nie dawała się jednak porównać ze śmiałą konstrukcją Hali Stulecia, która została wzniesiona w 1913 r. celem upamiętnienia roku 1813. Była awangardową budowlą, która jak żadna inna reprezentowała Wrocław nowoczesny i demokratyczny. W czasach Republiki Weimarskiej nazywano ją „Katedrą Demokracji”. Trzecia Rzesza dostrzegła jej potencjał jako sceny propagandowej i narodowego miejsca kultu. W świadomości Wrocławian Hala Stulecia od samego początku była jednym z dumnych symboli, na równi z Ratuszem, Archikatedrą i Uniwersytetem. Wszystko inne w porównaniu z nimi się kryło. 

3. Obrazy historyczne

Jako świadome własnej wartości wielkie miasto z żądną władzy elitą Wrocław dysponował tłumem wielbicieli i poetów, który był na jego usługi. Chwała Wrocławia wypełniała małe antologie, ale rzadko wychodziła poza banały. Cóż w końcu znaczyło, kiedy Martin Opitz sławił miasto jako „kwiat Europy”, a cesarz Leopold nazywał je „najszlachetniejszym kamieniem w swojej koronie”? Już akt erekcyjny nigdy niestworzonego uniwersytetu z 1505 r. sławił „wspaniałą i szczęśliwą naturę miejsca […], doskonałość jej znakomitych porządków” oraz twierdził, że „dzięki kulturze i wykształceniu jego obywateli z łatwością przewyższa wszystkie miasta Niemiec“. Niedługo zaczęły tego dowodzić uczone opisy miasta, których śladem ruszyła od XVIII fachowa literatura historyczna i krajoznawcza. 

Historyzm XIX-wieczny ożywił ducha miejskich tradycji i doprowadził do powstawania towarzystw historycznych oraz muzeów historii miasta. Odtąd zaczęto nadrabiać to, czego wcześniej nie przekazał żaden obraz. Urodzony we Wrocławiu Adolph Menzel potrafił w twórczy sposób wczuć się w życie Prus czasów Fryderyka. Część jego najważniejszych dzieł, które dziś znajdują się w Berlinie, najpierw wisiało we Wrocławiu. Śląskie Muzeum Sztuk Pięknych posiadało natomiast „Honorową salę historii Ojczyzny”, pełną obrazów i rzeźb o tematyce historycznej.  

4. Pomniki

W świadomości zbiorowej Wrocławian długo utrzymywała się pamięć o wielkich nieszczęściach, które dotknęły miasto: siarczyste mrozy, wylewanie Odry, plagi szarańczy, głód, pożary, dżuma i cholera. Rzadkością są wprawdzie obrazy przedstawiające je, wybijano natomiast pamiątkowe medale, pisano wiersze, pamięć o nich przetrwała również w tradycji ustnej. Przykład stanowi przekaz, że droga do Bazyliki św. Elżbiety była wybrukowana płytami nagrobnymi, pod którymi leżeli straceni buntownicy z 1420 r., których haniebną pamięć Wrocławianie deptali. W najprawdziwszym sensie wstrząsnęła miastem tragedia z roku 1749 - eksplozja wieży prochowej w centrum Wrocławia, która pociągnęła za sobą liczne ofiary i ogromne zniszczenia.

Potrzeba przypominania o znaczących osobowościach i wydarzeniach przy pomocy pomników pojawiła się dopiero w XIX w. Do tego czasu wszystkie ulice i place nosiły nazwy, które wskazywały na ich topografię, sąsiedztwo kościoła lub istniejące tam pracownie rzemieślnicze. Zmieniło się to, kiedy w 1823 r. powołano komisję ds. rewizji wszystkich nazw ulic i numerów domów. Wówczas rozpoczęła się fala przemianowań, która pokryła miasto przede wszystkim pruskimi nazwami.

5. Epilog

Z końcem wojny Wrocław stał się miejscem pożegnania. Utrata ojczyzny oznacza więcej niż tylko materialne wywłaszczenie. Oznaczała wyrwanie ze znanego otoczenia, ze społecznego bezpieczeństwa, z sieci rodziny i znajomych, oderwanie od domów i grobów. Tej traumy musieli doświadczyć pierwsi Wrocławianie narodowości żydowskiej, którzy od 1933 r. byli zmuszani przez narodowych-socjalistów do emigracji; nie wolno też zapomnieć ok. 8 tys. wrocławskich Żydów, którzy od 1941 r. byli deportowani i padali ofiarą bezlitosnego unicestwienia. Wrocławskie dworce stały się lieux de mémoire, najpierw dla Żydów, a potem już dla wszystkich innych Wrocławian. Miejski exodus rozpoczął się z końcem stycznia 1945 r., wcześniej władze polityczne do niego nie dopuszczały. Kiedy ludność w końcu została jednak wezwana do opuszczenia Wrocławia, odbyło się to w pośpiechu, bez planu i w zabójczym zimnie. Dziesiątki tysięcy ludzi rzuciły się na Dworzec Główny i Dworzec Wrocław Nadodrze, aby wsiąść do pociągu dającego nadzieję na ratunek. Dla wielu osób godziny spędzone w rozpaczliwej nędzy na przepełnionych dworcach należą do ostatnich wspomnień z Wrocławia. Niewielu spodziewało się, że będzie do pożegnanie na zawsze, a Wrocław pozostanie dla nich już tylko miejscem bolesnej pamięci. Ci, którzy wytrwali w mieście i przetrwali czas oblężenia, niedługo znaleźli się w obcym mieście. Czekało ich wydalenie, w skutek którego Wrocław stał się miastem bez Niemców.

 

---

prof. Norbert Conrads (ur. 1938) - niemiecki historyk. Do 2003 roku profesor Historii Nowożytnej na Uniwersytecie w Stuttgarcie i kierownik projektu "Historia Śląska". Jest autorem licznych badań w dziedzinie edukacji i historii społecznej Śląska.

As a site of memory Wrocław is younger than its thousand-year municipal history would lead one to suspect. The interest in recollecting its medieval past was not particularly pronounced. This may be related to the fact that the city developed in conflict with its overlords, the duke or king on the one hand and the bishop on the other. Both rival powers were systematically marginalised by the city. The city dominated, with its burghers, its wealth and its municipal patriotism. The formulation of a particular consciousness and the constitution of a cultural memory only started with the rise of Renaissance humanism. As Wrocław participated in general European developments, Italy, the Austrian Empire and the new universities provided a model, and the travelling scholars of Wrocław brought the new ideas home.

To describe Wrocław as a site of memory, five areas will be outlined in brief below: Wrocław Myths – Landmarks – Historical Perceptions – Monuments – The End of German Breslau.

1. Myths

The more recent history of Wroclaw has its fair share of myths. There was the coup de main in 1741 when Frederick II of Prussia duped the city of Wrocław, which had not been conquered for centuries; even more important was the story of the legendary defence of the city and the surrounding region during the Seven Years’ War. The battle of Leuthen in 1757 resolved the question of sovereignty over Wrocław and Silesia, but the “Leuthen Chorale” and other Borussian manifestations gave the political decisions a religious and Protestant connotation, which later was often cited in Wrocław, although it contrasted oddly with the free-thinking stance of the Prussian king.

The above cited incident achieved mythical status because it was conjoined with overcoming appalling dangers. Only once in its history did Wrocław savour the joy of a great political moment. This was in 1813 when the political and moral leaders of a new Europe gathered together in the city to shake off the Napoleonic yoke. Breslau was not merely a stage for this drama: the enthusiasm of the Breslau students who flocked to arms spread to the troops of liberation and found its echo in the political hopes of the Vormärz. The year 1813 with the royal “Proclamation to my People” and the creation of the military decoration of the Iron Cross holds a particular significance as a lieux de mémoire for Wrocław. This is reflected by the fact that the city faithfully tends the memorials commemorating 1813 and prefers the memory of 1813 to all its other historical events.      

2. Landmarks

The five-part coat of arms granted to the city in 1530 by the Emperor Charles V was mounted on the west wall of the Town Hall in 1536, and was subsequently also affixed to many municipal buildings up until the 20^th century. It became the city’s emblem, popularised in innumerable prints and even embossed on manhole covers. The traditional coat of arms of old Breslau was only removed in 1938 by an arbitrary act of Gauleiter Josef Wagner. The Christian and Slavic connotations of this traditional coat of arms were seen as no longer in keeping with the spirit of the times. Wagner decreed that the city should have a new divided coat of arms, with the lower half displaying the Iron Cross of 1813. It was like an omen for the coming years and did not gain general acceptance. The coat of arms subsequently used in Polish Wrocław remained without Christian symbols. It is a highly significant indication of a return to the city’s historical roots, that in 1990, under Bogdan Zdrojewski, the head of the town council at that time and a patron of the conference “Sites of Memory in Central Europe”, Wrocław once again adopted its former coat of arms from 1530.  

Up until the Reformation Wrocław Cathedral was considered the city’s foremost architectural building followed by the two main parish churches, although these were considered lesser buildings, and only then by the secular Town Hall. The Protestant perspective changed this order of precedence. The cathedral lost its pre-eminent position. As part of the struggle for visual dominance over Wrocław, in the 1480s the city raised the height of the single tower of the Church of St. Elisabeth to a formidable 130 meters, until in 1529 it collapsed under its own weight. Even thereafter with its reduced height of 91 meters it remained the city’s visual pinnacle.

From the middle of the 19th century Breslau developed into a major German city with imposing new administrative buildings, department stores, factory buildings, water towers and bridges. None of these buildings could be compared with the bold design of the Centennial Hall, erected in 1913 to commemorate the year 1813. It was an avant-garde building which like no other building in the city stood for a modern and democratic Breslau. During the Weimar Republic it was referred to as a “cathedral of democracy”. The Third Reich recognised its potential as a stage for propaganda and a nationally consecrated site. In the consciousness of Breslau citizens the Centennial Hall was from its inception one of the proud landmarks of the city, at the same level as the Town Hall, the Cathedral and the university. Everything else took second place.

3. Historical Perceptions

As a self-assured major city with an educated elite Wrocław commanded a host of admirers and poets, all eager to serve the city. The praises of Wrocław could fill a small anthology, but they seldom went beyond commonplace accolades. What does it signify if Martin Opitz eulogised the city as the “flower of Europe” or the Emperor Leopold referred to it as “the most precious stone in his crown”? The founding document of 1505 for a university which ultimately was never built extolled “the wonderful and happy constitution of the place […], the excellence of its outstanding arrangements” and that it “easily surpasses all the cities of Germany due to the culture and education of its citizens”. Soon scholarly descriptions of the city were also citing this in evidence of Wrocław’s pre-eminence, followed in the 18th century by historical tomes and literature on the city’s history and geography.

The rise of historicism of the 19th century revived the appreciation for municipal traditions and led to the founding of historical societies and museums of municipal history. Attempts were now made to recreate what had previously not been passed down in any pictorial form. The artist Adolph Menzel, born in Breslau, perfectly captured the life and world of Frederician Prussia. Some of his most important works, now in Berlin, once hung in Breslau. The Silesian Museum of the Fine Arts had a “hall of honour for patriotic history” filled with history paintings and statues.  

4. Monuments

In the collective consciousness of the citizens of Breslau the memories of important misfortunes suffered by the city were nursed for a long time: bitterly cold winters, flooding by the Oder River, plagues of locusts, famines, conflagrations, the plague and cholera epidemics. There are very few pictures of these cataclysms but commemorative medals were struck, poems were written, and the memories became part of the city’s oral tradition and were passed on. To take one example, according to a story handed down, the road to St. Elisabeth’s Church was paved with gravestones under which the executed rebels of 1420 lay, whose ignominious memory was ground in the dust under the feet of the citizens of Breslau. A catastrophe in 1749 literally shook the city to its foundations: the explosion of a powder house in the middle of Wroclaw with numerous casualties and widespread damage.

The urge to commemorate important personages and events by erecting monuments only began in the 19^th century. Previously, all the streets and squares only bore names which either indicated their topography or their vicinity to a church or alluded to the crafts or trades carried out in them. This changed when in 1823 a commission for the revision of all street names and house numbers was appointed. This led to a wave of renamings throughout the city, flooding it primarily with new Prussian names.

5. Epilogue

With the end of the war Breslau became a place of leave-taking. The loss of one’s homeland signifies more than only material expropriation. It constitutes being ripped from familiar surroundings, from social certitudes, away from the net of family and relations, from houses and graves. This trauma was first suffered by the Jewish citizens of Breslau, who were forced into emigration after 1933 by the National-Socialists; moreover there were those 8,000 Jewish citizens of Breslau, deported after 1941, who were mercilessly exterminated. The railway stations of Wrocław became lieux de mémoire, first for the Jewish citizens of Breslau, then for all other citizens of Breslau. The urban exodus began in January 1945; the Polish leaders had not previously permitted it. When the population was finally pushed to leave Breslau despite all else, the exodus occurred precipitously, haphazardly and in deadly cold weather. Tens of thousands stormed the central railway station or the Odertor Station to reach the salvation of the waiting trains. For many, the hours they spent in desperate need in the overcrowded railway stations form part of their last memories of Breslau. Only very few of them suspected that this constituted a final leave-taking and that Breslau would only remain to them as a place of painful memories. Those who had held out in the city and survived the time when the city was encircled by Russian troops soon found themselves in an alien city. They awaited their expulsion, at the end of which Breslau/Wrocław became a city without Germans.

 translated from German by Helen Schoop

---

prof. Norbert Conrads (born 1938) - German historian. Until 2003 professor of modern history in University of Stuttgart and head of the project "History of Silesia". Author of numerous research studies on education and social history of Silesia.

Wrocław był największym miastem na ziemiach zachodnich, które po II wojnie światowej swymi granicami objęła Polska i gdzie od 1945 r. wskutek powojennych migracji dokonała się całkowita wymiana ludności. Polską administrację za zgodą władz sowieckich we Wrocławiu zaczęto tworzyć 9 V 1945 r. w płonącym jeszcze mieście, po upływie zaledwie 3 dni od kapitulacji niemieckiego dowództwa Festung Breslau. Nowe władze zastały w nim około 165 tys. Niemców, w tym około 150 uratowanych od śmierci niemieckich Żydów oraz blisko 3 tys. Polaków, wywodzących się zarówno z przedwojennej Polonii wrocławskiej, jak też spośród liczących kilkadziesiąt tysięcy osób z wielonarodowej rzeszy robotników przymusowych, którzy w mieście zamienionym w twierdzę przeżyli dramatyczne dni oblężenia przez wojska Armii Czerwonej. Stopniowo opuszczali oni Wrocław, do którego przybywali ludzie z innych części Polski, także z obozów pracy i obozów jenieckich oraz z przymusowych robót z głębi Niemiec.

Napływ ludności polskiej zwiększył się od sierpnia, gdy przybywać zaczęli mieszkańcy województw wschodnich przedwojennej Polski, zmuszeni do przesiedlenia się za „linię Curzona”, czyli za nową granicę państwową z ZSRR, wytyczoną na Bugu. Przybyłą ludność, wyrwaną ze swego rodzimego otoczenia, oficjalnie - lecz niezgodnie z rzeczywistym stanem prawnym - nazywano „repatriantami”.

Przesiedleni odczuwali tęsknotę za poprzednim miejscem zamieszkania. Wrocław bowiem wyglądał odstręczająco z powodu olbrzymich zniszczeń, dochodzących w niektórych dzielnicach nawet do 80% przedwojennej zabudowy. Wielkim zagrożeniem były ruiny, gdzie schronienie znaleźli złodzieje i bandyci oraz niemieckie podziemie zbrojne, a także zdarzały się ekscesy ze strony żołnierzy sowieckich. W nocy, w pogrążonym w ciemnościach mieście często dochodziło do napadów i rozlegały się odgłosy strzałów. W ciągu dnia dokuczały roje much, odór spalenizny oraz rozkładu ciał ludzkich i zwierząt w gruzowiskach, o zmierzchu natomiast wypełzały z nich tysiące szczurów, z którymi walczyć trzeba było również w mieszkaniach i pomieszczeniach biurowych. Sytuacja w mieście w pierwszych miesiącach pokoju nie sprzyjała stabilizacji życia - jak mawiano - na „dzikim Zachodzie”. „Przez pierwszy rok - wspominał przybyły z Poznańskiego student Uniwersytetu Wrocławskiego - widywałem wrocławian z zaniedbanym ubiorem, wyglądali - jak by to rzec - tymczasowo. Zdawało się, że każdy z mieszkańców przybył tutaj na krótki okres czasu i pojedzie znowu z powrotem skąd przyjechał”. Przybyszów przytłaczało morze ruin, uczucie „głuchej martwoty”, widok „pustki” placów i ulic „pełnych brudu i pyłu” z rozbitych domów. W tych szczególnych okolicznościach nie mogło być początkowo mowy o wytworzeniu się jakiejś głębszej więzi mieszkańców z miastem. Dostrzegano obcość Wrocławia, jego „charakter niemiecki”, który niejednemu z przybyszów „podsuwał myśl opuszczenia tego miasta umarłych”. Takiej możliwości nie mieli wysiedleni - na ogół w dramatycznych okolicznościach - Polacy z kresów wschodnich, chociaż nie wszyscy porzucali nadzieję na zmianę powojennych granic i powrót do stron rodzinnych.

W przeciwieństwie do przymusowo wysiedlonych przybyszów „zza Buga”, Polacy z centralnej Polski przybywali na ziemie zachodnie dobrowolnie i w skali masowej. Wskutek tych wewnętrznych migracji powojennych we Wrocławiu wytworzyło się przekonanie, że właściwie do miasta przybyła „reprezentacja   ludności z wszystkich regionów Polski”. Wobec kulturalnego zróżnicowania, jej koegzystencja początkowo nie mogła być bezkonfliktowa, ale sukcesywnie następowało porozumienie i ukształtowanie się miejskiej wspólnoty. Jest to jeden z fenomenów powojennego Wrocławia, szybko powstały bowiem więzy łączące ogół wrocławian i postępował proces przekształcania się niemieckiego Breslau w polski Wrocław i w ich małą ojczyznę. Analiza ogółu przyczyn tego fenomenu wykracza poza merytoryczne ramy mego wystąpienia, ale należy tu podkreślić, że bez wątpienia wielką rolę odegrała w jego zaistnieniu polityka historyczna nowych, komunistycznych władz państwowych powojennej Polski. W efekcie tej polityki zintegrowano heterogenną zbiorowość, psychologicznie doprowadzając ją aż do identyfikacji z nowym miejscem zamieszkania.

Polityka historyczna komunistów skompromitowana została całkowicie przez ich uzależnienie od ZSRR i propagandę w czasach PRL, ale w tym początkowym okresie miała ona poparcie grona przedwojennych uczonych, dziennikarzy i publicystów, którzy już w czasie wojny przygotowali program zmian terytorialnych w sąsiedztwie z Niemcami, postulując granicę na Odrze i Nysie Kłodzkiej, niekiedy też i na Nysie Łużyckiej. Punktem odniesienia była sięgająca Odry i Bałtyku Polska Piastów, w której - jak wynika ze wzmianki w kronice merseburskiego biskupa Thietmara - Wrocław (nazwany w kronice Wrotizla, innym razem Wrotizlava), od 1000 r. był stolicą katolickiej diecezji podległej metropolii gnieźnieńskiej razem z diecezjami erygowanymi w Krakowie i Kołobrzegu. W państwie Piastów Wrocław był centrum administracji państwowej dla całej ziemi śląskiej, grodem obronnym i bazą wypadową w wojnach z Czechami i z Niemcami. Według pochodzącej z XII w. kroniki Anonima, zwanego Gallem, Wrocław był   jedną z „sedes regni principales” - czyli należał do „głównych siedzib królewskich”. Więzi te rozluźniły się w dobie rozdrobnienia dzielnicowego i mimo zjednoczenia Polski w 1320 r. nie powrócił Śląsk z Wrocławiem do poprzedniego kształtu terytorialnego Polski, chociaż Kazimierz Wielki, ostatni z dynastii Piastów, starał się w 1349 r. Wrocław odzyskać. Do połowy XIII w. większość mieszkańców Wrocławia pod względem narodowym była polska, ale mieszkali w nim też Walonowie, Żydzi oraz Niemcy, których liczbę zwiększyła dopiero lokacja miasta w 1261 r. na prawie magdeburskim. Po lokacji z ksiąg miejskich stopniowo usuwano język polski, w sądownictwie natomiast używano go jeszcze do 1337 r. Tradycje państwowo-terytorialne z epoki pierwszych Piastów, państwa opartego na Odrze i Bałtyku przetrwały w polskiej myśli zachodniej, weryfikowanej i utrwalanej od przełomu XIX i XX w. piśmiennictwem politycznym i historycznym. Wizja Polski piastowskiej mobilizowała wielu Polaków do wysiłków niepodległościowych przed 1918 r., a przywołano ją w czasie II wojny światowej, na przekór podwójnej okupacji kraju i martyrologii narodu polskiego,

Zasygnalizowaną tu faktografię, odnoszącą się do historii Wrocławia i Śląska, wykorzystały władze państwowe dla oswojenia nowych mieszkańców z teraźniejszością, odpowiednio modelując ich pamięć zbiorową wokół Ziem Odzyskanych, aby zracjonalizować powojenną sytuację i uzasadnić granicę zachodnią. Terytorialne przesunięcie Polski na zachód traktowano jako powrót do Macierzy ziem „odzyskanych” po „dziesięciu wiekach zmagań” z zaborczością niemiecką, rozpoczętych już za pierwszych Piastów. Państwo komunistyczne przyjęło politykę kierowania pamięcią społeczną, stosując odpowiednie propagandowe strategie dla wykazania polskiego powrotu po tysiącu lat, jako logiki dziejów, zwycięstwa racji stanu i ogólnonarodowych dążeń. Cenzura umożliwiała propagowanie pożądanych treści, a władze z kolei dbały o ciągłą aktualizację wyobrażeń o przeszłości, wymazywanie lub pomijanie faktów niewygodnych. Wyraźnie nieobecne w tej manipulacji przeszłością były wieki XV-XIX, gdy nikła polskość w mieście wśród ludności pozbawionej warstw wyższych i ograniczonej do warstw plebejskich. W zależności od aktualnych potrzeb politycznych i ideologicznych tworzono mity, upowszechniano antyniemieckie stereotypy. Z pamięci społecznej starano się usunąć te treści, które mogłyby zakłócać proces kształtowania tożsamości zbiorowej, w tym nadrzędnie kształtowaną świadomość głębokiego zakorzenienia Polaków w przeszłości miasta i ziemi śląskiej oraz etos wspólnoty losów ich przeszłych i obecnych mieszkańców. Udowadniano przy tym, że historia stosunków polsko-niemieckich dowodzi, iż wysiedlenie Niemców było jedynym i sprawiedliwym rozwiązaniem, nadto sformalizowanym w postanowieniach Wielkiej Trójki.

Dzisiaj ogół tych ówczesnych działań zinterpretować możemy jednoznacznie jako wysoce zideologizowane wysiłki kształtowania pamięci historycznej. Świadomie z przeszłości wybierano pewne wydarzenia, osoby, symbole dla potrzeb bieżącej polityki i legitymizacji teraźniejszości. Wykorzystywano przeszłość, aby uzyskać aprobatywne postawy mieszkańców dla różnego typu bieżących działań i dążeń. Charakterystyczna była antyniemieckość wszelkich poczynań, wynikająca ze smutnych doświadczeń 6-letniej wojny oraz z obaw przed rewizją granicy ustanowionej w Poczdamie. Dla jednych z nowych mieszkańców był to straszak przyszłej wojny i tymczasowości aż do pakowania walizek i ucieczki z nowego miejsca zamieszkania, dla innych natomiast oznaczało to konieczność „zwierania” szeregów i obronę stanu posiadania oraz pracy włożonej w odbudowę miasta z ruin. Mimo labilności postaw, stopniowo jednak rosło poparcie i legitymizacja władzy, powiększała się też liczba mieszkańców. Trwał proces „oswajania” miasta poprzez zmianę nazewnictwa ulic, a wraz z postępującą odbudową Wrocław stopniowo tracił wspomniany wyżej charakter niemiecki. Nowi mieszkańcy nie identyfikowali się z pozostawionym kulturalnym dziedzictwem, kojarzyło się bowiem z narodem, od którego doznano wielu cierpień i strat. Polityczne napięcia i przeciwstawność interesów widoczna wśród państw Wielkiej Trójki oraz nasilająca się od 1947 r. atmosfera polityczna zimnej wojny w dłuższej perspektywie utrudniały stabilizację nastrojów ludności na ziemiach zachodnich. Wielu wrocławian miało poczucie tymczasowości, gdyż przez wiele lat nie było międzynarodowego zabezpieczenia granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, wskutek czego stale obawiali się zakwestionowania granicy ze strony RFN. Stąd tak wielkie znaczenie przypisywano wizycie Willy Brandta i układowi z 8 grudnia 1970 r. Prawdziwe uspokojenie jednakże we Wrocławiu odczuto dopiero na początku lat 90., gdy po latach politycznych napięć i zagrożeń, nastąpiło międzynarodowe uznanie granicy polsko-niemieckiej w dwustronnym traktacie o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, podpisanym 17 VII 1991 r. w Bonn. Układ ten zdecydowanie pozytywnie wpłynął na postawy wobec Niemców i zmianę pamięci kulturowej Polaków, którzy już w nowej sytuacji politycznej kraju dostrzegli i odkryli skomplikowaną historię Wrocławia. Od tamtych lat są nią zafascynowani i sądzą, że jego przeszłość i kulturowe tradycje mogą stać się pomostem porozumienia między zachodem a wschodem Europy. Fragmenty swojej historii odnajdują w nim bowiem Niemcy, Czesi, Austriacy, a także Żydzi.

Od lat 90. szczególnie widoczne jest to, że Polacy starają się zachować, a także odtworzyć materialną sferę tego dziedzictwa. Teraz identyfikują się z nim, a istnienie wielkiej więzi emocjonalnej mieszkańców z miastem pojawiło się już w 1990 r. przy sprawie przywrócenia miejskiego herbu z 1530 r., odrzuconego w 1933 r. hitlerowców i w 1947 r. przez komunistów. Wewnętrzne więzi emocjonalne ugruntowała powódź 1997 r., a potem pojawiły się inne ważne dla wrocławian sprawy, jak problem odzyskania z Muzeum Narodowego w Warszawie zabranej z wrocławskiego ratusza hermy św. Doroty, relikwii średniowiecznych mieszczan, oraz spór z Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie o zwrot pawęży straży miejskiej z XVII w. Nie myślano wtedy we Wrocławiu o tym, że w tym ostatnim przypadku była to straż niemieckojęzycznego miasta znajdującego się pod panowaniem Habsburgów, lecz własność dzisiejszego Wrocławia - stolicy Dolnego Śląska i miasta, w którym mieszkamy. Z podanych tu kilku przykładów wynika, że zmiany w pamięci kulturowej nie pojawiają się spontanicznie, lecz uzasadnione są ważnymi dla konkretnej społeczności wydarzeniami. Przykłady te ponadto dowodzą, że pamięć kulturowa nie oddziela się od historii, ale jej realia nie są dla niej zbyt ważne i nie traktuje się ich rygorystycznie. Przez wiele lat po wojnie w systemie totalitarnym pamięć zależała od tego, jakie cele wyznaczała sobie partia sprawująca władzę, a w systemie demokratycznym to społeczeństwo decyduje, co z przeszłości chce wiedzieć i przyjąć do teraźniejszości. W polskiej nauce historycznej nie uznaje się ciągłości historii Breslau i Wrocławia, natomiast w pamięci kulturowej dzisiejszych wrocławian ważna jest świadomość ich wspólnego dziedzictwa, wobec którego odnoszą się ze szczególnym pietyzmem.

 

 

---

prof. Teresa Kulak (ur. 1941) – historyk, kierownik zakładu Historii Polski i Powszechnej XIX i XX wieku Uniwersytetu Wrocławskiego. 

Wrocław/ Breslau war die größte Stadt in den Westgebieten, die nach dem Zweiten Weltkrieg an Polen fiel. Infolge der Nachkriegsmigrationen fand ein vollständiger Austausch der Bevölkerung statt. Mit Erlaubnis der sowjetischen Besatzungsmacht nahm die polnische Verwaltung am 9. Mai 1945 ihre Tätigkeit in der noch brennenden Stadt auf, kaum drei Tage nach der Kapitulation der Festung Breslau. Die neuen Verwaltungsbehörden fanden dort ca. 165.000 Deutsche vor, eine kleine Gruppe knapp mit dem Leben davongekommener deutscher Juden und 3000 Polen, die entweder der Breslauer Polonia der Vorkriegszeit angehörten oder zu den Zwangsarbeitern aus aller Herren Länder zählten, die in der Stadt die dramatischen Tage der Belagerung durch die Rote Armee überlebt hatten.

Die vormaligen Zwangsarbeiter verließen die Stadt nach und nach, Menschen aus verschiedenen Teilen Polens kamen dort an. Dieser Zuzug verstärkte sich ab August 1945, als die Bewohner der östlichen Wojewodschaften Vorkriegspolens einzutreffen begannen, die unter Zwang über die „Curzon-Linie“, das heißt über die neue polnisch-sowjetische Staatsgrenze am Bug aussiedelt wurden. Es trafen Menschen ein, die aus ihrer heimatlichen Umgebung herausgerissen worden waren und die entgegen der tatsächlichen Rechtslage als „Repatrianten“ bezeichnet wurden.

Das damalige Breslau wirkte abschreckend wegen der ungeheuren Zerstörungen, die in einigen Stadtteilen bis zu 80 Prozent der Vorkriegsbebauung betrafen. In den Ruinen kam es zu Ausschreitungen seitens sowjetischer Soldaten, auch fanden in ihnen Diebe und organisierte Banden Unterschlupf. Die Lage in der Stadt war anfangs nicht dazu angetan, die Niederlassung im, wie man damals sagte, „wilden Westen“ erstrebenswert zu machen. „Im ersten Jahr“, so erinnerte sich ein aus Poznań/Posen gekommener Student der Breslauer Universität, „sah ich immer wieder Einwohner der Stadt in abgerissener Kleidung, alle sahen aus, wie soll ich sagen, wie auf der Durchreise. Es hatte den Anschein, dass jeder Einwohner nur für kurze Zeit gekommen war und an seinen Herkunftsort zurückkehren würde.“[1] Die Ankömmlinge nahmen eine „stumpfe Lethargie“ der Stadt und ihren „deutschen Charakter“ wahr, der manch einem „den Gedanken eingab, diese Totenstadt wieder zu verlassen“. Die meist unter dramatischen Umständen und zwangsweise aus den östlichen Grenzgebieten ausgesiedelten Polen konnten das freilich nicht tun.

Im Gegensatz zu ihnen kam eine große Zahl von Einwohnern aus Zentralpolen freiwillig, um sich niederzulassen – manche auch nur zum Plündern. Wegen der großen kulturellen Unterschiede zwischen den verschiedenen Gruppen verlief ihr Zusammenleben zu Anfang nicht ohne Reibungen, aber allmählich wuchs das wechselseitige Verständnis, und es bildete sich eine städtische Gemeinschaft. Es war eine bemerkenswerte Erscheinung im Breslau der Nachkriegszeit, dass die Ankömmlinge ziemlich rasch Bande untereinander knüpften und parallel zum Wiederaufbau der Stadt die Umwandlung des deutschen Breslau in das polnische Wrocław eintrat. Dabei spielte nicht zuletzt die Geschichtspolitik der neuen, kommunistischen Regierung Volkspolens eine große Rolle. Heute wissen wir, dass die Geschichtspolitik der Kommunisten vollständig durch deren Abhängigkeit von der UdSSR und die Propaganda in volkspolnischen Zeiten kompromittiert ist, aber in der Anfangsphase wurde sie von Wissenschaftlern, Journalisten und Publizisten der Vorkriegszeit unterstützt, die bereits während des Krieges ein Programm der territorialen Veränderungen in der Nachbarschaft zu Deutschland entwickelt und die Grenzverschiebung bis zur Oder und Glatzer Neiße, manchmal auch bis an die Lausitzer Neiße gefordert hatten. Für sie war der historische Bezugspunkt das Polen der Piastenzeit, das bis an Oder und Ostsee reichte und in dem Breslau seit dem Jahr 1000 die Hauptstadt einer der Gnesener Metropole unterstellten Diözese war, errichtet zugleich mit den Bistümern von Krakau und Kołobrzeg/ Kolberg. Im Gebiet unter der dynastischen Herrschaft der Piasten war Breslau das Zentrum der Verwaltung ganz Schlesiens, ein fester Platz und Stützpunkt in den Kriegen mit Böhmen und Deutschland. Nach der aus dem 12. Jahrhundert stammenden Chronik des Gallus Anonymus war Breslau einer der „sedes regni principales“, also der Hauptresidenzen des Königs. Diese Beziehungen lockerten sich während des Zerfalls Polens in Teilfürstentümer. Auch die Wiedervereinigung Polens von 1320 stellte das vorherige Gebiet nicht wieder her, obwohl Kasimir der Große, der letzte Herrscher aus der Piastendynastie, sich um die Wiedergewinnung Breslaus bemühte. Bis zur Mitte des 13. Jahrhundert waren die meisten Einwohner Breslaus der Nationalität nach Polen, obwohl in der Stadt auch Wallonen, Juden und Deutsche ansässig waren. Die Anzahl der Deutschen stieg erst nach der Stadtlokation von 1261 nach Magdeburger Recht an. Nach der Lokation wurde der Gebrauch der polnischen Sprache in den Stadtbüchern allmählich aufgegeben, vor Gericht wurde sie jedoch noch bis 1337 benutzt. Die Traditionen der Zugehörigkeit zum Herrschaftsgebiet der ersten Piasten überdauerten in den polnischen Konzeptionen zur Westgrenze; diese wurden um 1900 im politischen und historischen Schrifttum für richtig befunden und festgeschrieben.

Die hier umrissenen „polnischen“ Aspekte der Geschichte Breslaus und Schlesiens wurden von der Regierung benutzt, um die neuen Bewohner mit ihrer Gegenwart vertraut zu machen. Die Verschiebung Polens nach Westen wurde als Rückkehr der „wiedergewonnenen Gebiete“ in das Mutterland gefeiert, nach „zehn Jahrhunderten der Kämpfe“ mit dem deutschen Expansionismus, der bis in die Zeit der ersten Piasten zurückreiche. Der kommunistische Staat unternahm es, mit einer gezielten Propaganda das gesellschaftliche Gedächtnis zu manipulieren, um die vermeintliche Logik der Geschichte im Verlauf eines Jahrtausends nachzuweisen, den Sieg der polnischen Staatsräson und der Bestimmung der ganzen Nation. Die Zensur kontrollierte die Propagierung der gewünschten Inhalte und sorgte für eine ständige Aktualisierung der Vorstellungen von der Vergangenheit, indem sie unbequeme Fakten auslöschte oder mit Schweigen überging. Ausgeblendet wurden das 15. bis 19. Jahrhundert, da in dieser Zeitspanne ein kleiner polnischer Bevölkerungsrest eine Existenz eher am unteren Ende der sozialen Hierarchie gefristet hatte. Man bemühte sich, diejenigen Inhalte aus dem kollektiven Gedächtnis zu löschen, die die Herausbildung eines Bewusstseins der tiefen Verwurzelung der Polen in der Vergangenheit Breslaus und Schlesiens hätten stören und das Ethos der Schicksalsgemeinschaft seiner früheren und gegenwärtigen Bewohner schwächen können. Dabei versuchte man die Behauptung zu belegen, die Geschichte der polnisch-deutschen Beziehungen lehre, dass die Aussiedlung der Deutschen die einzige und gerechte, zudem völkerrechtlich geregelte Lösung gewesen sei.

Heute lassen sich diese Anstrengungen eindeutig interpretieren, nämlich als ideologisch gesteuerte Versuche, das historische Gedächtnis zu formen. Bewusst wählte man aus der Vergangenheit bestimmte Ereignisse, Personen und Symbole, um Bedürfnisse der aktuellen Politik zu bedienen und die Gegenwart zu legitimieren. Dabei war die antideutsche Stoßrichtung für diese Unternehmungen der Regierung charakteristisch, welche die Tragik des sechs Jahre dauernden Krieges herausstellten wie auch für die sporadisch auftretenden Befürchtungen, die in Potsdam festgesetzte Grenze könne revidiert werden. Für eine Minderheit war es das Schreckgespenst eines neuen Krieges, ein Gefühl des Provisorischen, das Leben mit gepackten Koffern, für die Mehrheit bedeutete es, die Reihen zu schließen und den Besitzstand und die in den Wiederaufbau investierte Arbeit zu verteidigen. Trotz schwankender Einstellungen gewannen die Machthaber an Rückhalt und Legitimität; zugleich wuchs die Zahl der Einwohner von Breslau. Die Aneignung der Stadt durch die Änderung der Straßennamen schritt fort, und mit dem Wiederaufbau Breslaus wurde der deutsche Charakter der Stadt in den Hintergrund gedrängt. Die neuen Einwohner identifizierten sich nicht mit dem zurückgelassenen Erbe, denn dieses wurde mit einer Nation gleichgesetzt, die für viele Leiden und Verluste verantwortlich war. Langfristig brachte es die politische Atmosphäre des Kalten Krieges dahin, dass die Stimmung der Menschen in den Westgebieten dennoch wechselhaft blieb. Weil die Oder-Neiße-Grenze keine internationale Absicherung besaß, kamen immer wieder Befürchtungen auf, die eng mit den Landsmannschaften verbundenen Regierungen der Bundesrepublik könne sie in Frage stellen. Daher wurde dem Staatsbesuch Willy Brandts und dem Warschauer Abkommen vom Dezember 1970 so große Bedeutung zugeschrieben.

Eine wirkliche Beruhigung trat erst 1991 ein, als in einem bilateralen Vertrag die Anerkennung der polnisch-deutschen Grenze vollzogen wurde. Das hatte positiven Einfluss auf die Haltung der Polen, die nun in der breiten Öffentlichkeit die komplizierte Breslauer Geschichte für sich entdeckten. Seither lassen sie sich von ihr faszinieren und glauben, dass Breslaus kulturelle Traditionen eine Brücke der Verständigung zwischen West‑ und Osteuropa bauen können. Denn auch Deutsche, Tschechen, Österreicher und Juden finden dort Mosaiksteine ihrer Geschichte wieder. Seit den neunziger Jahren bemühen sich die polnischen Breslauer um den Erhalt und die Rekonstruktion auch des materiellen Erbes. Die starke emotionale Verbundenheit der Bewohner mit ihrer Stadt offenbarte sich während der Überschwemmungskatastrophe von 1997. Bereits vorher hatte die Stadtführung beschlossen, das Stadtwappen von 1535 zu reaktivieren, bald darauf kehrten die aus dem Breslauer Rathaus entfernte Herme der Heiligen Dorothea aus dem Warschauer Nationalmuseum und die Pavisen der Stadtwache aus dem 17. Jahrhundert aus dem Polnischen Armeemuseum zurück. Dabei war es unwichtig, dass es sich bei letzterem um die Wache einer deutschsprachigen Stadt unter Herrschaft der Habsburger handelte – sie gilt als Stadtwache Breslaus, der Hauptstadt von Niederschlesien, der Stadt, deren Erbe auch die heutigen Breslauer als das ihre verstehen.

Die Breslauer Erfahrungen zeigen, dass das kulturelle Gedächtnis nicht von der Ereignisgeschichte zu trennen ist – doch spielen die Fakten hierbei eine untergeordnete Rolle, es geht vielmehr darum, was die Gesellschaft aus der Vergangenheit wahrnehmen und für die Gegenwart übernehmen möchte. In der Geschichtswissenschaft wird keine Kontinuität der Geschichte Breslaus und Wrocławs konstatiert. Im kollektiven Gedächtnis dagegen ist ein Bewusstsein für die Magie des Ortes, das gemeinsame Erbe und den respektvollen Umgang entstanden.

Aus dem Polnischen von Andreas R. Hofmann

Jerzy Ran, Ku wyżynom. Pamiętnik studenta wrocławskiego [Zu den Höhen. Erinnerungen eines Breslauer Studenten], Wydział Prawa [Abteilung Recht], Zakład Narodowy  im. Ossolińskich [Ossoliński-Nationalinstitut],  Handschrift 14 574 II, Bl. 212.

---

Prof. Teresa Kulak (geb. 1941) – Historikerin, Leiterin des Instituts für Polnische und Allgemeine Geschichte des 19. und 20. Jahrhunderts an der Universität Wrocław.

---

 

Wroclaw was the biggest city in Poland’s Western Territories that came within Poland’s borders after World War II and where the entire exchange of the population took place as a result of post-war migrations from 1945. Polish administration in Wroclaw started to be created with the approval of Soviet authorities in this city when it was still burning on May 9, 1945 after only three days from the surrender of the German command of Festung Breslau. The new authorities found about 165,000 Germans there. This included about 150 German Jews saved from death and about 3,000 Poles coming both from among the pre-war Wroclaw Poles and from among the crowd of forced laborers of many nationalities numbering several dozen thousand persons who experienced dramatic days of siege by the Soviet Army troops in the town turned into a fortress. They gradually left Wroclaw where people from other parts of Poland arrived. They came also from labour and prison of war camps and from the forced labour sites from the heart of Germany.

The influx of the Polish population increased from August when residents of Eastern voivodships of pre-war Poland started arriving. They were forced to resettle behind the Curzon Line, that is, behind the new state border with the USSR, demarcated on the Bug River. The population that arrived, uprooted from its native surroundings, was officially, but not in keeping with the legal state, called „repatriates.”.

The resettled population longed for its previous place of residence as Wroclaw looked like a repelling place because of great destructions amounting even to 80 percent of pre-war buildings in some districts. A great threat was posed by ruins where thieves and bandits and the remains of German armed underground soldiers found refuge. Besides, Soviet soldiers also committed excesses. At night, assaults often took place and shots could be heard in the town plunged into darkness.

During the day, swarms of flies, the stench of burning and the decay of human and animal bodies in rubble heaps were a torment. While at dusk, thousands of rats crept out of the heaps and it was also necessary to fight against rats in flats and office rooms. The situation in the town in the first months of peace did not promote the stability of life, as people said, in the wild West. „Throughout the first year, a student of the Wroclaw University who came from the Poznan region recollected, I saw Wroclaw residents wearing untidy clothes, who looked, as if to say, in a temporary way. It seemed that each of the residents came here for a short period of time and that he will go again there from where he had come.” Newcomers were overwhelmed by the sea of ruins and the feeling of „silent lifelessness,” by the sight of the emptiness of squares and streets „full of dirt and dust” from destroyed houses. Under these special circumstances, it was initially out of the question to develop any deeper bond between residents and the city. People noticed the strangeness of Wroclaw and its „German character„ that suggested to many newcomers to leave this city of the dead.” Such an opportunity was not enjoyed by Poles displaced—mostly under dramatic circumstances-- from the eastern borderlands, although not all of them gave up the hope of changing post-war borders and returning to their family regions.

As opposed to forcibly displaced newcomers from behind the Bug river, Poles from central Poland came to western territories voluntarily and on a mass scale. As a result of these internal post-war migrations, a conviction was created in Wroclaw that as a matter of fact „representation of the population from all regions of Poland” came to this city. In view of cultural differentiation, coexistence of this population initially could not be without conflicts, but successively agreement was reached and town community was shaped. This is one of the phenomena of post-war Wroclaw that the bonds linking most Wroclaw residents emerged quickly and the process progressed of turning German Breslau into Polish Wroclaw and into their small homeland. The/// analysis of most causes of this phenomenon exceeds essential scope of my speech, but one should stress here that historical policy of the new communist state authorities of post-war Poland undoubtedly played a great role in the coming into being of this phenomenon. This policy resulted in integrating heterogeneous community, psychologically leading it as far as identification with the new place of residence.

The communists’ historical policy was totally discredited by their dependence on the USSR and propaganda in times of People’s Poland, but in this initial period it enjoyed the support of pre-war scholars, journalists and writers who already during the war prepared the program of territorial changes in the neighborhood with Germans, postulating the border on the Odra and the Nysa Klodzka rivers and sometimes also on the Lusatian Nysa river. The point of reference was Poland of the Piast dynasty, a mediaeval dynasty of Polish princes and kings who set up the Polish state, reaching from the Odra River to the Baltic. In this Poland—as it results from the mention made in the chronicle by the Merseburg Bishop Thietmar-- Wroclaw (once called Wrotizla and next Wrotizlava in the chronicle) was from the year 1000 the capital of the Catholic diocese, subordinated to the Gniezno metropolis together with dioceses established in Cracow and Kolobrzeg. In the state of the kings of the Piast dynasty, Wroclaw was the centre of the state administration for the entire Silesian land, a defensive town and a starting base in wars against Czechs and Germans. According to the chronicle by Gall Anonim, coming from the 12th century, Wroclaw was one of the „sedes regni principales, ”that is, it belonged to the main „royal headquarters.” These bonds got loosened during the district fragmentation and despite Poland’s unification in 1320 Silesia and Wroclaw did not return to Poland’s previous territorial shape, although Casimir the Great, the last king of the Piast dynasty, tried to regain Wroclaw in 1349.

As regards their nationality, till the mid-13th century most residents of Wroclaw were Polish, but also Walloons, Jews and Germans lived in it. The number of which increased only by establishing this town under the Magdeburg law in 1261. After the establishment of Wroclaw under the Magdeburg law, Polish was gradually removed from the town books , while in the courts it was still used till 1337. The state territorial traditions from the epoch of the first kings of the Piast dynasty, that is, traditions of the state based on the Odra River and the Baltic survived in the Polish western thought, verified and consolidated from the turn of the 19th and the 20th centuries in political and historical writings. The vision of the Piast Poland mobilized many Poles to make independence efforts before 1918 and it was evoked during World War II, despite the double occupation of Poland and the martyrdom of the Polish people.

The facts mentioned here, referring to the history of Wroclaw and Silesia, were used by the state authorities to accustom new residents with the present, appropriately modeling their collective memory around the Regained Territories to rationalize the post-war situation and to substantiate the western border. The territorial shifting of Poland to the West was treated as a return of the „regained” lands to Mother country after „ten centuries of struggle” against German rapacity, started already during the first Piast kings. The communist state adopted the policy of guiding social memory, using proper propaganda strategies to prove the Polish return after one thousand years as the logics of history, the victory of the reason of state and general national strivings. Censorship made it possible to propagate desired contents and the authorities took care of constantly bringing up to date concepts about the past, erasing or omitting inconvenient facts. Clearly absent from this manipulation of the past were the 15th-19th centuries when there was slight Polish identity in the town among the population deprived of higher classes and limited to plebeian classes. Myths were created depending on current political and ideological needs and anti-German stereotypes were spread. Efforts were made to remove these contents from social memory that could disturb the process of shaping collective identity, including the awareness of Poles taking deep roots in the past of the town and the Silesian land and the ethos of the community of destinies of their past and present inhabitants. This awareness was shaped in an overriding way. In this connection, it was proved that the history of Polish-German relations proves that the displacing of Germans was the only and equitable solution. Besides it was formalized in decisions by the Big Three.

Today, we can unequivocally interpret most of the then actions as highly ideologized efforts to shape historical memory. Certain events, persons and symbols were consciously selected from the past for the needs of the current policy and legitimization of the present. The past was used to gain approving attitudes of residents for various kinds of current actions and strivings. Typical was the anti-German character of all actions, stemming from sad experiences of the six- year war and from fears of the revision of the border established in Potsdam. For one group of new Wrocław residents this was the bogey man of a future war and temporariness till the packing of suitcases and escaping from the new place of residence. For others, this meant the necessity of „closing ranks and defending possessions and the work done to raise the town from ruins. Despite unsteady attitudes, support for and legitimization of power grew. The number of residents also increased. The process of „taming” the town by changing the names of the streets went on and Wroclaw lost its German character mentioned above together with the progressing reconstruction. New residents did not identify themselves with the cultural heritage that was left because this brought back to their mind the people from which they experienced a lot of suffering and many losses.

Political tensions and opposing interests evident among states of the Big Three and the political atmosphere of the cold war growing from 1947 in the longer run made it difficult to stabilize the moods of the population in Poland’s western territories. Many Wroclaw residents had the feeling of temporariness because for many years there was no guarantee of the Odra and Nysa border, as a result of which they were constantly afraid of questioning the border by the FRG. That is why such great importance was attached to a visit by Willy Brandt and the treaty of December 8,1970. But Wroclaw really quieted down only at the beginning of the 1990s when after the years of political tensions and threats international recognition of the Polish-German border took place in the bilateral treaty on good neighborhood and friendly cooperation signed in Bonn on July 17, 1991. This treaty firmly positively influenced attitudes to Germans and the change of the cultural memory of Poles who noticed and discovered the complex history of Wroclaw already in Poland’s new political situation. Since these years they have been fascinated with this history and think that the Wroclaw past and cultural traditions can become the bridge of agreement between the West and East of Europe. As Germans, Czechs, Austrians and also Jews find fragments of their history in it.

Since the 1990s, it has been particularly evident that Poles have tried to preserve and to reconstruct material sphere of this heritage. Now, they identify themselves with it and the existence of a great emotional bond of residents with the town emerged already in 1990 in the case of restoring the town coat of arms from 1530 rejected in 1933 by the nazis and in 1947 by communists. Internal emotional bonds were consolidated by the flood in 1997 and then emerged other questions important for Wroclaw residents such as the problem of regaining the herma of St. Dorothea, a relic of mediaeval townsmen, from the Warsaw National Museum. The herma was taken from the Wroclaw city-hall. Another problem was the dispute with the Polish Army Museum in Warsaw over the return of a wooden shield used by town guards from the 17th century. At the time, people in Wroclaw did not think that in the last case these were guards of the German language town under the rule of the Hapsburgs , but that this is the property of today’s Wroclaw, the capital of Lower Silesia and the town in which we live. Several examples given here show that changes in cultural memory do not appear spontaneously, but are substantiated by events important for a specific community. These examples also prove that cultural memory does not separate from history, but that its realities are not too important for it and they are not treated rigorously. For many years after World War II in the totalitarian system memory depended on what goals were defined by the party exercising power, while in the democratic system it is society that decides what it wants to know from the past and to accept to the present. Polish historical science does not recognize the continuity of history of Breslau and Wroclaw. But as regards cultural memory of today’s Wroclaw residents, the awareness of their common heritage is important, the heritage which they treat with special reverence. 

 

---

Prof. Teresa Kulak (born 1941) – historian, Head of Department of Polish and General History of the 19^th and 20^th Century at the University of Wrocław.

---

 

Wroclaw volt annak a nyugati országrésznek a legnagyobb városa, amelyre a II. világháború után kiterjedtek Lengyelország határai és ahol 1945-tól a népesség háború utáni migrációja révén a lakosság teljes cseréjére került sor. A lengyel közigazgatás kialakítása Wroclawban 1945. május 9-én kezdődött meg a szovjethatalom jóváhagyásával, a még lángokban álló városban, mindössze három nappal a német Festung Breslau parancsnokság kapitulációja után.

Az új hatalom képviselői találtak itt kb. 165 ezer németet, – ezen belül kb. 150, a haláltól megmenekült német zsidót és közel 3 ezer lengyelt, akiknek egy része a háború előtti wroclawi Polóniából maradt itt, másik része pedig a több tízezer főt számláló soknemzetiségű kényszermunkás között volt, akik az erőddé változtatott városban élték át a Vörös Hadsereg ostromának tragikus napjait. Ők fokozatosan elhagyták Wroclawot, amelybe az emberek Lengyelország más részéből, a munka- és fogolytáborokból és a mélyen Németország belsejében végzett kényszermunkákból kerültek ide. A lengyel népesség beáramlása augusztustól felgyorsult, amikor ideértek a háború előtti Lengyelország keleti vajdaságainak első lakói, akiket a „Curzon-vonal” mögé való kitelepülésre kényszerítettek, azaz a Szovjetunió Bug mentén kijelölt új államhatárai mögé. Az idekerült, szülőföldjükről kiszakított népességet, hivatalosan – habár a tényleges helyzetnek ellentmondóan - „repatriáltaknak” nevezték.

A kitelepítettek honvágyat éreztek korábbi lakóhelyük iránt. Wroclaw visszataszítóan nézett ki a szörnyű pusztítások miatt, amelyek aránya némelyik negyedben a háború előtti épületállománynak majdnem 80%-át is elérte. Hatalmas veszélyt jelentettek a romok, ahol bűnözők és banditák, valamint az illegalitásba vonult német fegyveresek találtak menedéket, de előfordultak túlkapások a szovjet katonák részéről is. Éjszaka, a sötétségbe borult városban gyakran került sor támadásokra, és hallatszott a lövések hangja. Nappal a legyek támadtak milliós rajokban, mindenütt érződött az égésszag, a romok között heverő holttestek és állati tetemek bomlásának bűze, alkonyat után pedig a patkányok ezrei jöttek elő a romok közül, de harcolni kellett velük a lakásokban és az irodahelyiségekben is. A városban uralkodó helyzet a béke első hónapjaiban nem segítette elő az élet stabilizálódását - ahogyan akkor mondták - „a vad Nyugaton”. „Az első évben – emlékszik vissza a Wroclawi Egyetem egy Poznań környékéről érkezett hallgatója – ápolatlan öltözetű wroclawiakkal találkoztam, a kinézetük – hogy is mondjam - átmeneti volt. Úgy tűnt, hogy a lakosok mindegyike csak rövid időre került ide és nemsokára visszamegy oda, ahonnan érkezett”. Az ide érkezőket nyomasztotta a tengernyi rom, az „üszkös némaság”, a terek és utcák „pusztasága”, a lerombolt házak miatt „tele mocsokkal és porral”. Ezek a rendkívüli körülmények kezdetben nem tették lehetővé a lakosok és a város közötti bármiféle mélyebb kötelék létrejöttét. Érezhető volt Wroclaw idegensége, annak „német karaktere”, ami nem egy ide érkezőben „felébresztette a gondolatot, hogy elhagyja a halottaknak ezt a városát”. Erre nem volt lehetőségük az – általában drámai körülmények között – a keleti határszélről kitelepített lengyeleknek, bár nem mindegyikük hagyott fel a reménnyel a háború utáni határok módosítása és a szülőföldjükre való visszatérés iránt.

A „Bugon túlról” jött kényszer alatt kitelepítettekkel szemben Közép-Lengyelországból önként és tömegesen jöttek lengyelek a nyugati földre. A háború utáni belső migrációk eredményeképpen Wroclawban az a meggyőződés alakult ki, hogy a városba ténylegesen beérkezett népesség „Lengyelország minden régióját képviselte”. A kulturális sokszínűség miatt az együttélés kezdetben nem lehetett konfliktusmentes, de fokozatosan kialakult a megbékélés és formálódott a város közössége. A háború utáni Wroclawra jellemző egyik nem mindennapi vonás az, hogy gyorsan létrejöttek az összes wroclawit összekapcsoló kötelékek és bekövetkezett a német Breslau átalakulása a lengyel Wroclaw-vá és az ő kis hazájukká. E ritka jelenség összes okának feltárása nem fér bele előadásom kereteibe, de hangsúlyoznom kell, hogy kétségtelenül hatalmas szerepet játszott ennek kialakulásában a háború utáni Lengyelország új, kommunista államhatalmi szerveinek történelempolitikája. E politikának köszönhetően integrálták heterogén közösséggé, pszichológiailag elvezetve azt az új lakóhellyel való azonosuláshoz.

A kommunisták történelempolitikáját teljes mértékben kompromittálta a Szovjetuniótól való függőségük és a Lengyel Népköztársaság alatti propaganda, de ebben a kezdeti időszakban még élvezte a háború előtti tudósokból, újságírókból és publicistákból álló csoport támogatását, akik már a háború alatt előkészítették a területi változások programját a németek szomszédságában: az ajánlásuk szerint a határ az Odera és a klodzko-i Nysa illetve esetenként a Luzycki Nysa mentén futott. Viszonyítási alapként a Piastoknak az Oderáig és a Balti-tengerig terjedő Lengyelországa szolgált, amelyben Wroclaw, ahogy Thietmar merseburgi püspök krónikájában található (a krónikában Wrotizla, másutt Wrotizlava néven említve) az 1000. évtől a gnieznoi metropolita alá rendelt katolikus egyházmegye központja volt a Krakkóban és Kolobrzegben alapított egyházmegyékkel együtt. A Piastok államában Wroclaw az egész sziléziai országrész közigazgatási központja volt védvárral és kiinduló bázisként szolgált a Csehországgal és Németországgal folytatott háborúkban. A XII. századból származó Anonymus, másként Gallusnak is nevezett krónikája szerint Wroclaw egyike volt a „sedes regni principales” – városoknak, azaz besorolta a „főbb királyi székhelyek” közé. Ezek a kötelékek fellazultak az ország részfejedelemségekre való szétesésének időszakában, és Lengyelország 1320-ban bekövetkezett egyesítése ellenére Szilézia Wroclaw-val együtt nem tért vissza a korábbi Lengyelország területi felépítésébe, habár Nagy Kázmér, a Piast dinasztia utolsó tagja 1349-ben megkísérelte Wroclaw visszaszerzését. A XIII. század közepéig Wroclaw lakosságának többsége nemzetiségét tekintve lengyel volt, de laktak benne többek között vallonok, zsidók és németek is, akiknek a száma csupán az után emelkedett meg, hogy a város 1261-ben német magdeburgi előjogokat kapott. A német jog bevezetése (lokacja) után a városi anyakönyvekből fokozatosan eltüntették a lengyel nyelvet, azonban az igazságszolgáltatásban még 1337-ben is alkalmazták. Az első Piastok korának állami, territoriális hagyományai, és a Balti-tengeren nyugvó állam fennmaradtak a nyugat-lengyel gondolkodásban, amelyet a XIX. és a XX. század fordulóján rendszereztek és a politikai és történelmi művekben rögzítettek. A piast-i Lengyelország víziója számos lengyelt mozgósított 1918 előtt a függetlenségi erőfeszítések megtételére, visszaidézték azt a II. világháború idején, az ország kettős megszállásával és a lengyel nemzet mártírságával szemben.

Az itt jelzett, Wroclaw és Szilézia történelmével kapcsolatos tényanyagot használták fel az állami hatóságok az új lakosságnak a jelennel való megbékéltetésére, megfelelően modellezve közösségi emlékezetüket a „visszanyert földek” körül, a háború utáni helyzet racionalizálása és a nyugati határ indoklása céljából. Lengyelország nyugat felé történő területi eltolását úgy tekintették, mint a német bekebelezési törekvések ellen már az első Piastok idején megkezdett „tíz évszázados erőfeszítések” után „visszanyert” földeknek az anyaországhoz való visszatérését. A kommunista állam a társadalmi emlékezet irányításának politikáját alakította ki, hogy megfelelő propaganda-stratégia alkalmazásával az ezer év utáni lengyel visszatérést úgy mutassa be, mint a történelmi idők logikáját, az államérdek és az össz-nemzeti törekvések győzelmét. A cenzúra lehetővé tette a kívánt tartalmak propagálását, a hatóságok pedig gondoskodtak a múltról kialakított kép folyamatos aktualizálásáról, a nem kívánatos tények kitörléséről vagy kikerüléséről. A múlt manipulálásából hiányoztak a XV-XIX. közötti századok, amikor a felsőbb rétegektől megfosztott és a plebejusi rétegekre korlátozott városi lakosság körében elenyésző volt a lengyel jelenlét. Az aktuális politikai és ideológiai szükségletektől függően alakítottak ki mítoszokat, népszerűsítettek németellenes sztereotípiákat. A társadalmi emlékezetből igyekeztek kitörölni minden olyan tartalmat, amelyek megzavarhatták volna a közösségi azonosulás folyamatát, ezen belül annak mindenekelőtti tudatosítását, hogy a lengyelek milyen mély gyökerekkel kötődnek a város és a sziléziai föld múltjához, továbbá a múltbeli és a jelenlegi lakosság közötti sorsközösség etoszát. Emellett azt bizonygatták, hogy a német-lengyel kapcsolatok történelme igazolja, hogy a németek kitelepítése volt az egyetlen és igazságos megoldás, amelyet egyébként a Nagy Hármas határozatai formalizáltak. 

Ma az akkori tevékenységek összességét egységesen úgy értelmezhetjük, mint a történelmi emlékezet alakítására tett, nagymértékben ideologizált erőfeszítések. A múltból tudatosan kiválasztottak bizonyos eseményeket, személyeket, szimbólumokat az aktuális politikához és a jelen legitimmé tételéhez. Felhasználták a múltat, hogy megszerezzék a lakosság jóváhagyó hozzáállását különféle aktuális tevékenységekhez és törekvésekhez. Az összes tevékenységet németellenesség jellemezte, amely a hat évig tartó háború szomorú tapasztalataiból és a Potsdamban meghatározott határok revíziójától való félelemből eredt. Az új lakosok némelyikének ez az eljövendő háború, a létbizonytalanság, a bőröndök ismételt csomagolásának és az új lakóhelyről való menekülésnek a rémét jelentette, másoknak pedig a sorok azonnali „hadrendbe állítását” a birtokba vett vagyon megvédéséért, valamint áldozatos munkavégzést a város romjaiból való felépítéséért. A hozzáállások labilitása ellenére, mégis fokozatosan növekedett a hatóságok támogatottsága és legitimációja, növekedett a lakosok száma is. Tovább tartott a város „megszelídítésének” folyamata az utcanevek megváltoztatása révén, és az előrehaladó újjáépítéssel együtt Wroclaw fokozatosan elvesztette fent említett német jellegét. Az új lakosok nem azonosultak az itt hagyott kulturális örökséggel, mert az arra a népre emlékeztetett, amelytől sok szenvedés és veszteség érte őket. A Nagy Hármas államai között látható politikai feszültség, az érdekek egymással szembenállása és az 1947-től felerősödő hidegháborús politikai légkör hosszabb távlatban megnehezítették a népesség hangulatának stabilizálódását a nyugati országrészen. Számos wroclawiban megmaradt az átmenetiség érzése, hiszen évekig nem történt meg az Odera és a Nysa Luzycka folyókon megállapított határok nemzetközi megerősítése, aminek következtében állandóan attól féltek, hogy az NSZK megkérdőjelezi a határokat. Ezért tulajdonítottak olyan nagy jelentőséget Willy Brandt látogatásának, és az 1970. december 8-i megállapodásnak. Igazi megnyugvást azonban csak a 90-es évek elején éreztek Wroclawban, amikor a politikai feszültségek és veszélyeztetettség évei után bekövetkezett a német-lengyel határ nemzetközi elismerése a kétoldalú jószomszédi és baráti együttműködési egyezményben, amelyet 1991. július 17-én írtak alá Bonnban. Ez az egyezmény határozottan pozitívan hatott a németekkel szembeni hozzáállásra és a lengyelek kulturális emlékezetére, akik már az ország új politikai helyzetében észrevették és feltárták Wroclaw bonyolult történelmét. Az első évektől kezdve lenyűgözte őket és úgy vélik, hogy annak múltja és kulturális hagyományai a megértés hídját képezhetik Európa keleti és nyugati része között. Saját történelmük egy darabját találják meg ugyanis abban a németek, a csehek, az osztrákok, de a zsidók is.

A 90-es évektől különösen látható az, hogy a lengyelek az anyagi szférában igyekeznek megőrizni, sőt visszaállítani ezt az örökséget. Most azonosulnak vele, a lakosság és a város közötti erős érzelmi kötődés fennállása már 1990-ben megmutatkozott a város 1530-ból származó címerének visszaállítása ügyében, amit 1933-bana fasiszták, 1947-ben pedig a kommunisták vetettek el. A belső érzelmi kötődést megalapozta az 1997-es árvíz, aztán további fontos ügyek jelentek meg a wroclawiak számára, mint például a középkori polgárok relikviája, a Szent Dorottya ereklye wroclawi városházáról elvitt hermájának visszaszerzése a varsói Nemzeti Múzeumból, vagy például a varsói Lengyel Hadsereg Múzeumával folytatott vita a városi őrség XVII. századi tárcsáinak visszaadásáról. Ekkor már nem gondoltak arra Wroclawban, hogy ebben az utóbbi esetben németajkú város őrségéről van szó, amely a Habsburgok uralma alatt volt, hanem csak arra, hogy ez a mai Wroclawnak, Alsó-Szilézia fővárosának és annak a városnak a tulajdona, ahol laknak. Az itt megadott néhány példából kiderül, hogy a kulturális emlékezet változásai nem jelennek meg spontán, hanem azokat a konkrét közösség számára fontos események indokolják. Ezek a példák továbbá azt is igazolják, hogy a kulturális emlékezet nem különül el a történelemtől, de annak reális elemei nem túl fontosak számára és nem kezeli azokat szigorúan. A háború után sok éven át a totalitárius rendszerben az emlékezet attól függött, milyen célokat tűzött ki magának a hatalmat gyakorló párt, a demokratikus rendszerben a társadalom dönti el, mit akar látni a történelemből, és elfogadni a jelenben. A lengyel történelemtudományban nem ismerik el Breslau és Wroclaw történelmének folytonosságát, azonban a mai wroclawiak történelmi emlékezetében fontos azok közös öröksége, amely iránt különös kegyelettel viseltetnek.

---

Teresa Kulak professzor (szül. 1941) – történész, a XIX. és XX. századi Lengyel és Általános Történelem Tanszék vezetője a Wroclawi Egyetemen.

Od założenia miasta Lwowa w mieście tym żyją wspólnie przedstawiciele różnych narodowości i religii. Pokojowe współistnienie oraz wzajemne kulturowe wzbogacanie się, jak również ostre, w niektórych fazach gwałtownie rozgrywane konflikty stanowią dwie strony jego historii.

Wystarczająco trudno było przez wieki godzić ze sobą sprzeczne interesy w mieście, a jednak Lwów zyskał kolejny problem, który w XIX i pierwszej połowie XX w. utrudnił pokojowe rozwiązywanie konfliktów.

Miasto leżało na przecięciu dążeń imperialnych i narodowych. Ani Polacy, ani zachodni Ukraińcy nie mogli sobie wyobrazić swojego państwa narodowego bez Lwowa, Austro-Węgry nie chciały oddać stolicy swojego kraju koronnego, car rosyjski w tej odnodze Rusi upatrywał swojego patrymonium, nazistowskie Niemcy podczas II Wojny Światowej chciały rozbudować Lwów w germański bastion na słowiańskim Wschodnie, zaś Stalin zgłaszał prawa do tego miasta i regionu dla sowieckiej Ukrainy.

W XX wieku każdy z pretendentów kontrolował miasto co najmniej raz. Kto zaś miał władzę, ten zaczynał zapełniać przestrzeń publiczną własnymi symbolami. Ulice otrzymywały nowe nazwy, pomniki były burzone i wznoszone, cmentarze zakładano i dewastowano. Lwów otrzymywał imperialne lub narodowe dekoracje i nowy lakier. Miastu dawano też nową historię, która legitymizowała własne roszczenia, ale marginalizowała życie innych grup oraz ich udział w kulturze i historii miasta.

Lwów jako miejsce pamięci o „dobrej” monarchii habsburskiej

Walka o pomniki i nazwy ulic rozpoczęła się na długo przed I Wojną Światową. Polskie elity po 1867 r. wykorzystały swoje możliwości, by rozszerzyć własną dominację. Uniwersytet został spolonizowany, tworzono polskie szkoły, zakładano banki i spółdzielnie, odsłaniano pomniki polskich poetów, polityków, królów i bohaterów, a ulicom nadawano polskie nazwy. Żydowska samoświadomość wyrażała się w budowie imponujących synagog, które prawie wszystkie zostały potem zniszczone przez nazistów. Dzisiaj już tylko tabliczki przypominają o znaczeniu gminy żydowskiej. Wszystko, co ukraińskie – za wyjątkiem kościołów greckokatolickich oraz budynków ukraińskich organizacji – zostało w miarę możliwości wyparte z przestrzeni publicznej.

Dzisiejsza nostalgia za Habsburgami jest częściowo uprawniona. Mimo całej „galicyjskiej nędzy” ostatnie dekady przed I Wojną Światową były nieporównywalnie lepsze niż wszystko, co przyszło później. Podczas gdy na wsi – szczególnie podczas walk wyborczych i strajków rolniczych mogła lać się krew, we Lwowie regułą miało być pokojowe rozwiązywanie konfliktów. Nie wolno zapominać jednak o ciemnych stronach austriackiego panowania podczas I Wojny Światowej. Austriackie władze straciły tysiące Ukraińców jako domniemanych rosyjskich szpiegów, a dziesiątki tysięcy uwięziły w obozach internowania.

Dotychczas nie zaszkodziło to jednak renesansowi Habsburgów. Austriackie dziedzictwo ma również walory turystyczne. Restauracje zyskały wystrój cesarski i królewski, portrety Franciszka Józefa wiszą na ścianach, a kawiarnie wszędzie starają się nawiązywać do austriackich tradycji.

Obrona Lwowa – „Czyn listopadowy“ – Pogrom

W popularnym polskim wyobrażeniu Lwowa jako antemurale christianitatis, bastionu Polski i chrześcijaństwa, Europa broniona była nie tylko przed Mongołami, Turkami i Tatarami, ale również przed Kozakami, później Rosjanami i bolszewikami. W polsko-ukraińskiej wojnie o Galicję Wschodnią w latach 1918/19 szablon ten został zastosowany wobec wojsk ukraińskich. Zachodnioukraińscy politycy uważali jednak, że zostali postawieni po niewłaściwej stronie muru i interpretowali upadek Rusi pod naporem mongolskim oraz rozpad państwowości ukraińskiej pod ciosami Armii Czerwonej za tragiczną ofiarę, którą poniósł naród ukraiński za uratowanie Europy. Wprawdzie te wyobrażenia o „przedmurzu” mogłyby posłużyć jako wspólne polsko-ukraińskie miejsce pamięci, ale ze względu na antyrosyjskie konotacje o cechach walki kulturowej nie jest to koniecznie pożądane.

Listopad 1918 r. jest kluczem do rozumienia konfliktów we Lwowie i wschodniej Galicji w czasach międzywojennych. Dla Żydów listopad nierozdzielnie związany jest z pamięcią o pogromie, zamkniętym na nadawanie mu pozytywnego sensu. Lwowscy Żydzi zostali przez to w centralnym punkcie, jakim jest obrona Lwowa, wykluczeni z polskiej wspólnoty pamięci. Natomiast Ukraińcy świadomie budowali swoją wspólnotę pamięci i w niekorzystnych warunkach ramowych stworzyli sobie miejsca pamięci, które miały uskrzydlać ukraiński patriotyzm. Próby podejmowane przez umiarkowanych polityków po obu stronach, by nawet w listopadzie 1918 r. znaleźć jeszcze pokojowe rozwiązanie, w rozgorzałej atmosferze międzywojennej były uważane niemal za zdradę ojczyzny. Czy bliższe przyjrzenie się tym poszukiwaniom kompromisu nie mogłoby wskazać istniejących alternatyw cywilnych, które później zostały przykryte marsową metaforyką bohaterów i ofiar?

Polsko-ukraińska konkurencja interpretacyjna oddziałuje po dziś dzień, podczas gdy żydowska pamięć o pogromie od 22 do 24 listopada 1918 r. została całkowicie przysłonięta wymordowaniem Żydów lwowskich w II Wojnie Światowej. 80 rocznica tak zwanego „czynu listopadowego” (Lystopadovyj čyn) – przejęcia władzy w Galicji Wschodniej i stworzenia Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej – była we Lwowie wystawnie obchodzona.

II Wojna Światowa

Kiedy dzisiaj poruszany jest temat stosunków międzyetnicznych we Lwowie podczas II Wojny Światowej, interpretacje są tak dalece rozbieżne jak w latach międzywojennych rozumienie listopada 1918: Nie ma śladu ponadnarodowego miejsca pamięci. Ukraińscy autorzy chętnie unikają pytania o udział Ukraińców w pogromach oraz rolę Ukraińskiej Policji Pomocniczej lub wskazują na rzekomą kolaborację Żydów z sowieckim mocarstwem. Żydowscy pamiętnikarze stawiają natomiast Polakom i Ukraińcom ostre zarzuty i oskarżają ich o brak pomocy lub wręcz udział w ludobójstwie. Tak różne doświadczenia mają też konsekwencje w pamięci. W odniesieniu do II Wojny Światowej istnieje więc nie tylko dwojaka, ale wręcz trojaka pamięć o wojnie.

Po uzyskaniu niepodległości w 1991 r. zachodni Ukraińcy starali się pozbyć przynajmniej najbardziej jaskrawych symboli przynależności do Związku Radzieckiego. Pomnik Lenina zniknął natychmiast, a również inne symbole sowieckiego panowania szybko zostały rozebrane. Nietknięte pozostały natomiast pomniki przypominające o zwycięstwie Armii Czerwonej oraz cmentarzysko Armii Czerwonej. Jednocześnie władze miasta nie mogły się powstrzymać, żeby nie podrażnić trochę wielkiego sąsiada i nazwały jedną z ulic w centrum na cześć Dżochara Dudajewa, który doprowadził do odłączenia się Czeczenii od Federacji Rosyjskiej.

Podsumowanie

Lwów powinien z pola konfliktu w polsko-ukraińskich relacjach stać się miejscem polsko-ukraińskiego pojednania i współpracy. Symboliczny jest tutaj cmentarz żołnierzy wojny polsko-ukraińskiej 1918/19. Jego odbudowa została uzgodniona przez prezydentów Polski i Ukrainy ponad głowami władz i ludności Lwowa. Odbudowa wierna oryginałowi nie powiodła się ze względu na lokalny opór, konieczne też było kilka poprawek, aby projekt był do zniesienia dla lwowskich Ukraińców. Jako kontrapunkt przed cmentarzem polskich żołnierzy postawiono ukraiński pomnik oraz zbudowano kompleks upamiętniający niektóre problematyczne elementy narodowej mitologii ofiar.

Rekonstrukcja cmentarza polskich żołnierzy jest z jednej strony znakiem budzącym nadzieję, z drugiej strony spór o jego kształt pokazuje, jak trudno uczynić Lwów ponadnarodowym miejscem pamięci. Miasto jest zbyt ważne dla narodowej samoświadomości zachodnich Ukraińców oraz ich pozycji w ukraińskim państwie narodowym.

Byłaby szansa, by Lwów uczynić miejscem pojednania. W tym celu jest jednak konieczne, by nie zamiatać pod dywan przeszłych konfliktów wokół miasta, Holocaustu oraz wzajemnych mordów Polaków i Ukraińców podczas II Wojny Światowej.

Dzisiaj to Rosjanie stanowią największą mniejszość narodową. Tak jak wcześniej pomiędzy Polakami i Ukraińcami, tak teraz granice pomiędzy Rosjanami i Ukraińcami są płynne. Częste są mieszane małżeństwa, niepewne jest, na którą kulturę zdecydują się dzieci. Naiwnością byłoby jednak zaprzeczanie istnieniu potencjału konfliktu.

We Lwowie współistnieją, konkurują ze sobą i nakładają się ślady i symbole różnych rządów, oraz grup etnicznych i religijnych. Nad wszystkim wisi ukraiński płaszcz, przez który jednak prześwitują, a wręcz są dziś świadomie ukazywane inne elementy. Zaczęło się od fali habsburskiej, teraz można obserwować renesans żydowskiej i polskiej przeszłości Lwowa. Odsłaniane są zakryte hebrajskie i polskie inskrypcje, co najmniej jedna restauracja ozdobiła swoje pomieszczenia polskimi eksponatami, a synagoga Złota Róża ma zostać odbudowana. Czy to znaki nowej wspólnoty?

 

---

dr hab. Christoph Mick - brytyjski historyk, w latach 2005-2010 profesor nadzwyczajny Uniwersytetu w Warwick. Specjalizuje się w historii najnowszej Rosji i Europy Wschodniej- szczególnie Polski i Ukrainy. Jego zainteresowania naukowe obejmują także badania nad historią nauki i techniki.

W pierwszej połowie 1933 r. na Ukrainie rozszalał się wielki głód. Ludzie ginęli milionami. Z oblicza ziemi zniknęły setki wsi, tysiące chutorów. Zmarłych w wyniku głodu grzebano na cmentarzach, pustkowiach, bardzo często – na działkach przyzagrodowych, wrzucano do studni, które później zasypywano. W wąwozach robiono długie wykopy i zwalano do nich zwłoki.

O głodzie tym nie można było pisać, ani mówić. I rzecz jasna nie można było stawiać pomników na mogiłach osób zmarłych z głodu. Pierwsze cenotafy wzniesiono w 1983 r. na przeciwległym końcu kuli ziemskiej – w Edmontonie i Winnipegu. W maju 1986 r. pomnik ofiar Wielkiego Głodu odsłonięto w centrum Los Angeles, a w 1993 r. – w Chicago. Kongres USA wydzielił w Waszyngtonie działkę pod pomnik ku czci zmarłych z głodu Ukraińców. Pomnik zostanie odsłonięty jesienią 2008 r. w 75. rocznicę tej tragedii narodu ukraińskiego.

Na Ukrainie pomniki w miejscach pochówku ofiar głodu zaczęto stawiać jesienią 1989 r. Jako jeden z pierwszych odsłonięto memoriał upamiętniający ofiary terroru stalinowskiego we wsi Pańkowcy w Rejonie Staro-Syniawskim w Obwodzie Chmielnickim. Przez wiele lat prace związane z lokalizacja ofiar głodu i budową pomników lub upamiętniających znaków prowadziły organizacje społeczne, przede wszystkim Stowarzyszenie Badaczy Głodu-Ludobójstwa z lat 1932-1933 na Ukrainie (założone w lipcu 1992 r.). W ostatnim okresie prace te kontroluje Sekretariat Prezydenta Ukrainy. Przed 75. rocznicą Wielkiego Głodu powinny zostać zlokalizowane wszystkie miejsca pochówku jego ofiar. We wszystkich obwodach rozpoczęto prace mające na celu określenie tożsamości zmarłych.

Co więc zdarzyło się na Ukrainie w latach 1932-1933? Dlaczego aż do grudnia 1987 r. nie można było o tym mówić? Wtedy to pierwszy sekretarz KC Komunistycznej Partii Ukrainy Wołodymyr Szczerbyćkyj zmuszony był z zaciśniętymi zębami potwierdzić, że był głód spowodowany jakoby żywiołem przyrody – suszą.

Historycy nie mają problemu z udowodnieniem zamiaru władz prowadzenia terroru przy pomocy głodu, a także odnotowaniem wyników realizacji tego zamiaru. O wiele trudniej udowodnić dlaczego Stalin go powziął. Nie mogą poświadczyć tego dokumenty, bowiem wódz nie miał obowiązku objaśniania podległym motywów, którymi się kierował. Jednakże, gdy brak jest bezpośredniego dokumentu, to historycy powinni znaleźć świadectwa pośrednie, które łącznie wskażą motywy.

W 1988 r. komisja Kongresu USA, dyrektorem wykonawczym której był John Meys, uznała głód na Ukrainie w latach 1932-1933 za ludobójstwo. W następstwie tego na prośbę organizacji diaspory ukraińskiej utworzono międzynarodową komisję składającą się ze światowej klasy prawników pod kierownictwem Georga Sandberga. Zbadała ona posiadane dowody i większością głosów potwierdziła tę opinię. Obie komisje oparły się przede wszystkim na zeznaniach emigrantów.

Dzisiaj również nie możemy się obejść bez zeznań naocznych świadków. Główną akcję terroru przy pomocy głodu, którą stanowiła konfiskata żywności w czasie nieprzerwanych rewizji poszczególnych zagród, przeprowadzono w styczniu 1933 r. na podstawie ustnych wytycznych na wszystkich poziomach władzy – od Kremla do konkretnej wsi. Wszelkie inne technologiczne elementy tej formy represji mają już potwierdzenie dokumentalne. Opisane w niezliczonej ilości dokumentów wyniki stalinowskiej akcji także są dobrze znane.

Potwierdzona w dokumentach technologia terroru polegała na:

- wyrywkowym wdrażania reżimu „czarnej deski” w początkowym stadium terroru (listopad-grudzień 1932 r.);

- stałych rewizjach chłopskich zagród w celu znalezienia ukrywanego zboża, niekiedy z nakładaniem kar płaconych w naturze – mięsem i ziemniakami (listopad-grudzień 1932 r.);

- konfiskacie w trakcie rewizji poszczególnych zagród wszelkiej żywności (styczeń 1933 r.);

- akcji propagandowej ukierunkowanej na rozpalanie nienawiści głodującej ludności miejskiej wobec „kułaków-sabotażystów”;

- blokadzie USRR i Okręgu Kubańskiego Kraju Północno-Kaukaskiego;

- zakazie używania terminu „głód” nawet w dokumentach z gryfem „ściśle tajne”.

Terror przy pomocy głodu miał miejsce w sytuacji kryzysu społeczno-gospodarczego, a kryzys był wynikiem polityki gospodarczej. Określając swą politykę w okresie od roku 1929 do stycznia 1933 roku sam Stalin znalazł dla niej wyrazisty termin – „podpędzanie”[1]. W przemyśle polityka ta polegała na ustanawianiu niewykonalnego tempa wzrostu z jednoczesnym represjonowaniem tych, którzy pozostawali w tyle. Na wsi „podpędzanie” urzeczywistniało się w formie konfiskaty zebranych plonów. Dostawy obowiązkowe zboża wstrzymywano dopiero wiosną każdego następnego roku i wtedy państwo przychodziło chłopom z pomocą szeroko rozreklamowanymi pożyczkami na materiał siewny i artykuły spożywcze. „Generalnej linii socjalistycznej industrializacji” towarzyszył wzrost przypadków śmierci w wyniku głodu wśród chłopów, którym zabierano zboże, a także wśród ludności miejskiej, której zmniejszano normy wydawania chleba lub w ogóle pozbawiano centralnego zaopatrzenia.

Na Zachodzie powstał wpływowy nurt tzw. „rewizjonistów”, czyli naukowców, którzy chcą oczyścić historię ZSRR z pełnych uprzedzeń ocen czasów „zimnej wojny”. W szczególności nie zgadzają się oni z określeniem głodu z lat 1932-1933 na Ukrainie jako ludobójstwa, które ugruntowało się w historiografii dzięki pracom R. Conquest’a i G. Meysa. Unisono z nimi uczeni rosyjscy twierdzą, że zboże poszło na „świętą sprawę” – industrializację. Według nich, bez polityki „podpędzania” Związek Radziecki nie mógłby wytrzymać uderzeń nazistowskich Niemiec.

Pozostawmy przyszłym pokoleniom odpowiedź na pytanie, czy można uważać za ludobójstwo śmierć setek tysięcy ludzi w różnych regionach ZSRR, w tym na Ukrainie, w wyniku dostaw obowiązkowych zboża i sprzedaży go za granicę. Mówimy tutaj o czymś całkiem innym, o zagładzie milionów ludzi zorganizowanej przez Kreml pod pretekstem dostaw obowiązkowych, a nie w ich wyniku. Do ostatnich miesięcy 1932 roku ludzie na Ukrainie, tak samo jak i w innych regionach, umierali dlatego, że pozbawiono ich zboża. Począwszy od listopada 1932 r. zaczęli umierać dlatego, że pozbawiono ich wszelkiej innej żywności.

Nasi oponenci podają zazwyczaj trzy argumenty, które podważają, jak im się wydaje, tezę o Wielkim Głodzie jako ludobójstwie. Po pierwsze, na wsi ukraińskiej umierali z głodu ludzie różnej narodowości. Po drugie, nikt nie prześladował Ukraińców ze względu na ich narodowość. Po trzecie, czy można nazwać ludobójstwem głód w przypadku, gdy władza sowiecka zorganizowała zakrojoną na szeroką skalę pomoc w 1933 r. właśnie ludności USRR i Kubania?

Argument o zagładzie ludzi różnej narodowości na ukraińskie wsi nie brzmi przekonywująco. Nie daje bowiem odpowiedzi na pytanie, dlaczego liczba ofiar głodu w USRR i na Kubaniu w 1933 r. była o rząd wielkości wyższa niż w innych regionach europejskiej części ZSRR. Odpowiedź jest prosta: terror skierowano przeciwko miejscowościom wiejskim Ukrainy, w których mieszkali nie tylko Ukraińcy. To, że zginęli ludzie różnej narodowości jest rzeczą całkiem zrozumiałą. Terroru przy pomocy głodu nie można było personalizować – było to uderzenie po całych przestrzeniach.

Pozostałe argumenty należy rozpatrzeć. Skupimy się najpierw na tezie, że nikt nie prześladował Ukraińców ze względu na ich narodowość. W komisji Kongresu USA, która badała głód z lat 1932-1933 na Ukrainie, świadkom stawiano to samo pytanie: dlaczego Stalin was unicestwiał? Dlatego, że jesteśmy Ukraińcami – odpowiadali. Jakąż inną odpowiedź mogli dać chłopi? Takie bowiem przekonanie utwierdziło się w diasporze ukraińskiej, a po 1991 roku rozprzestrzeniło się na Ukrainie.

A kogo w rzeczywistości unicestwiał Stalin? Amerykański badacz ukraińskiego narodowego komunizmu G. Meys jako pierwszy z uczonych oświadczył, że terror stalinowski na Ukrainie skierowany był nie przeciwko ludziom określonej narodowości lub grupie zawodowej lecz przeciwko obywatelom Państwa Ukraińskiego powstałego w okresie rozpadu Imperium Rosyjskiego i przeżyło swoją osobistą zagładę odradzając się w postaci państwa sowieckiego. Formuła o wyniszczeniu głodem Ukraińców jako narodu, a nie grupy etnicznej (to destroy them as political factor and as a social organism) została zawarta w referacie Meysa na pierwszej konferencji naukowej poświęconej głodowi z lat 1932-1933 na Ukrainie, zorganizowanej w Montrealu w 1983 r.[2]

Nasi oponenci mówią, że nie da się ułożyć w jedną całość zorganizowania głodu-ludobójstwa z udzieleniem głodującym zakrojonej na szeroka skalę pomocy żywnościowej. To, że taka pomoc została udzielona jest rzeczą bezsporną. Robert Davies i Stefen Wheatcroft opublikowali w 2004 roku monografię, w której przytaczają 35 partyjno-rządowych uchwał w sprawie udzielenia pomocy żywnościowej głodującym regionom ZSRR. Pierwsza z nich posiada datę 7-go lutego, a ostatnia 20-go lipca 1933 roku. Ogólny zakres pomocy stanowił 320 tys. ton zboża, z czego do USRR i na Kubań skierowano 264,7 tys., a do wszystkich pozostałych regionów razem wziętych – 55,3 tys. ton[3].

Cyfry te przekonały R. Conquest’a, że błędną jest teza o głodzie-ludobójstwie. Davies i Wheatcroft w widniejącej na obwolucie ich książki adnotacji podkreślają, że ich wywody „różnią się od tych, które zostały zrobione wcześniej przez licznych historyków, w tym R. Conquest’a”. Sam Conquest zapoznał się z książką jeszcze w rękopisie i obok adnotacji autorów na obwolucie figuruje jego werdykt: „Jest to w rzeczy samej wybitny wkład w badanie tak ważnego problemu”. Autorzy zacytowali w książce fragment z jego listu napisanego po zapoznaniu się z rękopisem, napisanego we wrześniu 2003 r. W liście Conquest oświadczył, że Stalin specjalnie nie zorganizował głodu w 1933 roku, chociaż nie zrobił niczego dla zapobieżenia tragedii[4].

Pomoc głodującym została rozreklamowana jako troska partii o ludność, która znalazła się w trudnej sytuacji z własnej winy. Technologię terroru przy pomocy głodu już znamy. Pozostaje jedynie dodać do niej jeden rys – pomoc państwa dla głodujących chłopów. Wtedy i tylko wtedy ta forma represji może stanowić świadomą czynność Kremla!

W istocie, czyż można wyobrazić sobie, aby władza sowiecka stale polowała na człowieka tylko dlatego, że był on Ukraińcem? Zresztą, tak samo nie można wyobrazić sobie, aby władza mogła unicestwić człowieka dlatego, że był chłopem. Pozostaje wyciągnięcie jedynego możliwego wniosku: Wielki Głód miał miejsce w wyniku zbiegu konkretnych okoliczności.

W czasie pierwszego komunistycznego szturmu w latach 1918-1920 bolszewikom udało się zbudować podstawy gospodarki nakazowej. W 1929 roku Stalin rozpoczął nowy szturm. Miał zamiar zrealizować to, czego nie udało się Leninowi: zagnać w komuny dziesiątki milionów drobnych producentów towarów. W wyniku tego na początku 1930 r. zaczął dojrzewać kolosalnych wybuch społeczny. Stalin zmuszony był zrezygnować z komun i ograniczyć się do arteli, czyli pozwolił chłopom na posiadanie działek przyzagrodowych. Sądząc, że kołchoźnicy zadowolą się produktami swych gospodarstw przyzagrodowych, zaczął zabierać wsi praktycznie całe plony zbóż. Chłopi nie mieli prawo otrzymania zboża do czasu wykonania planu dostaw obowiązkowych, które w praktyce nie miały granic. Zboże, które znajdowano po ukończeniu skupu uważano za ukryte przed zewidencjonowaniem lub skradzione. Chłopi nie chcieli pracować w kołchozach bezpłatnie, a państwo oskarżało ich o sabotaż. Kryzys ustroju kołchozowego groził zapaścią całej gospodarki. W styczniu 1933 roku rząd zmuszony był przejść od nieograniczonych dostaw obowiązkowych do zryczałtowanego państwowego skupu zboża na zasadach podatku. Oznaczało to, że państwo w końcu uznało prawo własności kołchozów i kołchoźników do produkowanych płodów rolnych. Nowe prawo zmieniało relacje między miastem i wsią tak radykalnie, jak ustawa o podatku produkcyjnym w marcu 1921 roku. Kołchozy uzyskały kształt, który zapamiętały obecnie żyjące pokolenia.

Nasi koledzy na Zachodzie rozumieją przyczyny społeczno-gospodarcze głodu z lat 1932-1933 w ZSRR, chociaż daleko nie wszyscy, co pokazaliśmy wyżej, zrozumieli stalinowska politykę „podpędzania”. Jednak większość z nich nie docenia drugiej strony problemu – narodowej. Dla nich głodujący ukraiński chłop jest po prostu chłopem, a nie obywatelem Ukraińskiego Państwa Sowieckiego. Związek Sowiecki pojmują jako związek bezprawnych republik utworzony przez tzw. naród „tytularny”. Ale takim ZSRR stał się dopiero po głodzie lat 1932-1933 i terrorze lat 1937-1938. Wcześniej Związek Sowiecki był związkiem państw.

Cieszący się autorytetem znawcy historii Rosji Richard Pipes twierdzi, że narodowa państwowość sowiecka od samego początku była fikcją, bowiem pod nią skrywała się dyktatura z centrum w Moskwie[5]. Ze stwierdzeniem tym należy się zgodzić, ale nie można się ograniczyć do niego. Pozostając w ramach takiego wyobrażenia o władzy sowieckiej nie pojmiemy ani Wielkiego Głodu na Ukrainie, ani destrukcyjnej dla losów ZSRR konfrontacji B. Jelcyna i M. Gorbaczowa w Moskwie.

Gdy chorego Lenina postawiono przed faktem utworzenia wspólnego państwa w drodze „autonomizacji” republik narodowych, wniósł do konstrukcji konstytucyjnej zasadnicze poprawki. Utworzono związek państw, czyli federację drugiego stopnia, do której „razem i na równi” wchodziła zarówno Federacja Rosyjska, jak też wszystkie inne niezależne republiki. W konstytucjach republik związkowych, tak samo jak i w ogólnozwiązkowej, podkreślano, że każda republika ma prawo wyjścia z Związku Sowieckiego (oczywiście procedury wyjścia nie podano). W taki oto sposób Leninowi udało się przechytrzyć historię i zachować podstawową część rozwalonego imperium przedrewolucyjnego w nowej sowieckiej powłoce.

Państwowość sowiecka – to niełatwe pojęcie zarówno w pierwotnym, czyli rosyjskim wymiarze, jak też wtórnym – narodowym. Podporządkowane dyktaturze wodzów kremlowskich rady posiadały realną władzę wykonawczą. Dzięki tej władzy partia bolszewików przeistaczała się w strukturę państwową.

Dwoistą konstrukcję władzy należy uznać za genialny wynalazek Lenina. Ale i on nie był bezpieczny dla centrum, które należałoby nazwać Kremlem, a nie Moskwą. Moskwa – to stolica Rosji, najbardziej obdzielonej prawami republiką. Wodzowie bolszewików przekształcili ogólnorosyjski KC RKP(b) w organ wszechzwiązkowy. I chociaż Rosja pozostawała republiką państwowotwórczą, to wszechzwiązkowe centrum nie dążyło ani do utożsamiania się z nią (przeszkadzała w tym konstytucyjna konstrukcja ZSRR), ani do stworzenia w Moskwie konkurencyjnego centrum władzy rosyjskiej. Zasada „razem i na równych prawach” przy wejściu formalnie niezależnych republik do ZSRR została odrzucona w latach 1990-1991 w wyniku konfrontacji M.S. Gorbaczowa B.N. Jelcyna.

Na czym polegało niebezpieczeństwo dwoistej konstrukcji władzy podczas przejścia od państwowości sowieckiej na Kremlu do państwowości narodowej? Niebezpieczeństwo owo miało charakter pierwotny i wtórny. Wtórne niebezpieczeństwo dotyczyło działań róznych działaczy politycznych, którzy nie podzielali jakichś poglądów centrum lub, już w trakcie rozwoju wydarzeń, mogli potencjalną wystąpić przeciw. Dlatego też w ogniu represji przepadło całe biuro polityczne KC KP(b)U, dziesiątki tysięcy pracowników aparatu i przedstawicieli inteligencji narodowej.

Pierwotne niebezpieczeństwo, które tłumaczyło te represje, czaiło się w tych samych przywilejach konstrukcji władzy, które zapewnił sobie Kreml. W rękach rad, w tym oczywiście rad narodowych, skoncentrowała się realna władza wykonawcza, która nadawała partii charakter struktury państwowej. Dopóki władza ta kontrolowana była bezpośrednio przez Kreml, zagrożenia dla rozpadu Związku Sowieckiego nie było. Ale jeżeli taka kontrola na własna rękę wyciekała do struktur regionalnych partii (w przypadku kryzysu władzy centralnej), to zagrożenie rozpadu stawało się realne. Największe zagrożenie na Kremlu utożsamiano z Ukrainą – republiką z trwałymi tradycjami narodowej (nie sowieckiej!) państwowości. Republika ta sąsiadowała z Europą, a pod względem swoich zasobów ekonomicznych (łącznie z potencjałem ludzkim) dorównywała wszystkim innym republikom narodowym razem wziętym.

Po utworzeniu ZSRR Kreml zaczął rozwijać w republikach narodowych kampanię zakorzeniania władzy sowieckiej w środowisku nierosyjskim. Na Ukrainie kampania zakorzeniania szybko wyszła poza ramy przedsięwzięcia czysto biurokratycznego i stała się narzędziem odrodzenia narodowego. Po spisie ludności w 1926 roku kierownictwo ukraińskie uporczywie wnioskowało do CK WKP(b) o przyłączenie do republiki sąsiadujących z nią terenów Federacji Rosyjskiej, gdzie Ukraińcy stanowili większość ludności, w tym Okręgu Kubańskiego Federacji Rosyjskiej. Starania te nie dały rezultatu. Jednakże kierownictwu USRR udało się uzyskać zgodę Kremla na ukrainizację tych rejonów poza granicami republiki, gdzie Ukraińcy stanowili większość ludności. Na Kubaniu w krótkim czasie język ukraiński wprowadzono do urzędów administracyjnych, szkół, środków masowego przekazu. Na Kremlu przyglądali się tym sukcesom z rosnącym zaniepokojeniem. W całości zukrainizowany Kubań przyszłoby przyłączyć do USRR, czyli zwiększać niebezpiecznie duży potencjał ludzki Ukrainy w ZSRR.

Po wszystkim tym, co zostało powiedziane pozostaje przedstawienie dowodu na to, dlaczego możliwa była przedsięwzięta przez Kreml w styczniu 1933 r. akcja konfiskaty zapasów spożywczych w miejscowościach wiejskich Ukrainy. Dowód dotyczy sierpnia 1932 r.

Historycy należycie ocenili nawyk Stalina do odpoczywania każdego lata po kilka miesięcy w kurortach Północnego Kaukazu. „Na gospodarstwie” na Kremlu zostawali L.M. Kaganowicz (po linii partyjnej) i W.M. Mołotow (po linii sowieckiej). Uwzględniając najwyższy topnień tajności Stalin zmuszony był kontaktować się z nimi poprzez wysyłanie własnoręcznie napisanych listów za pośrednictwem agentów specjalnych GPU. Gdy Stalin znajdował się na Kremlu kontaktowano się ustnie, tzn. nie zostawiano śladów w dokumentacji biura politycznego KC WKP(b). Okoliczność ta, dokładnie rozgranicza instytucjonalną i personalną miarę odpowiedzialności za wszystko to, co się odbywało w kraju. Jasne jest, o co można obwinić wyższy kolektywny organ partii państwowej, czyli czekistów i cały skład biura politycznego KC, a o co można oskarżyć bezpośrednio Stalina i jego najbliższych pomocników z tamtych lat – L.M. Kaganowicza, W.M. Mołotowa i P.P. Postyszewa.

Redaktor główny księgi „Stalin i Kaganowicz. Korespondencja z lat 1931-1936” O.W. Chlewniuk zauważył następującą właściwość: nawet w tajnej korespondencji konstruował on dla siebie i swego otoczenia obraz wydarzeń daleki od realnego, ale pozwalający zachować najwyższej władzy „polityczna twarz”[6]. Jednakże w adresowanym do Kaganowicza liście z dnia 11 sierpnia 1932 roku był niezwykle szczery, bowiem chciał przenieść go na stanowisko sekretarza generalnego KC KP(b)U. Kaganowicz znajdował się w centrum kombinacji kadrowej, dlatego też powinien znać jej istotę, a także charakter swoich nie cierpiących zwłoki działań na Ukrainie.

Istota listu Stalina z dnia 11 sierpnia 1932 roku zawarta jest w dwóch akapitach:

„Najważniejsza jest teraz Ukraina. Sprawy na Ukrainie idą źle. Źle po partyjnej linii. Mówią, że w dwóch obwodach Ukrainy (chyba w Kijowskim i Dniepropietrowskim) około 50 komitetów rejonowych sprzeciwiło się planom obowiązkowych dostaw zboża uznając je za nierealne. W innych komitetach rejonowych sprawy stoją, jak zapewniają, nie lepiej. Do czego to jest podobne? To nie partia, a parlament, karykatura parlamentu. Zamiast kierować rejonami Kosior cały czas lawirował pomiędzy dyrektywami KC WKP i żądaniami komitetów rejonowych i dolawirował się do beznadziejnego położenia. Źle po linii sowieckiej. Czubar – to nie kierownik. Źle po linii GPU. Redens (Stanisław Redens do stycznia 1933 roku był przewodniczącym GPU USRR – Aut.) nie radzi sobie z kierowaniem walką z kontrrewolucją w tak dużej i szczególnej republice, jak Ukraina.

Jeżeli nie weźmiemy się teraz za naprawę sytuacji na Ukrainie, to Ukrainę możemy stracić. Miejcie na uwadze, że Piłsudski nie drzemie, a jego agentura jest o wiele razy silniejsza niż myśli Redens lub Kosior. Miejcie także na uwadze, że w Ukraińskiej Partii Komunistycznej (50 tysięcy członków, cha-cha) przebywa niemało (tak, nie mało!) zgniłego elementu, świadomych i nieświadomych petlurowców, w końcu – bezpośrednich agentów Piłsudskiego. Gdy tylko sprawy pójdą gorzej, element ten nie powstrzyma się, aby otworzyć front wewnątrz (i na zewnątrz) partii, przeciwko partii. Najgorsze jest to, że ukraińska wierchuszka nie widzi tych niebezpieczeństw. Tak dalej być nie może”[7].

Badając sytuację w ZSRR w drugiej połowie 1932 roku na podstawie gazet sowieckich znajdziemy jedynie raporty o oddawaniu do eksploatacji nowych budów pierwszej pięciolatki. Raporty GPU, na które powołuje się Stalin w liście do Kaganowicza pokazują inny obraz – pochmurny i złowieszczy. Miasto głodowało, głodowała wieś. Komunistyczno-partyjny aparat sowiecki był pogubiony lub otwarcie frondował. Wśród szeregowych członków partii narastało niezadowolenie z działań władzy.

Tutaj warto by przypomnieć kryzys, który miał miejsce półtora roku przed opisywanymi wydarzeniami. Na początku marca 1930 roku Stalin na pól roku wstrzymał kolektywizację w związku z wystąpieniami chłopskimi. Kanadyjska historyk Lynne Viola ustaliła, że znany artykuł pt. „Zawrót głowy od sukcesów” pojawił się pod wpływem wystąpień na Ukrainie i Północnym Kaukazie, które pod względem ilości i liczebności uczestników znacznie wyprzedzały wszystkie pozostałe regiony ZSRR razem wzięte[8]. Do tego co napisała należy dodać tylko jedno: Stalina szczególnie zatrważały wtedy wystąpienia w przygranicznych okręgach USRR. Rozumiał bowiem, że Ukraina to nie tylko region, jak inne, ale również republika o wysokim statusie państwowym granicząca z Europą. Wyraz temu daje również w liście do Kaganowicza z 11 sierpnia 1932 roku. Wymieniając przedsięwzięcia, które mogłyby doprowadzić do przełomu na Ukrainie tak kończy temat: „Bez tych i podobnych do nich przedsięwzięć (gospodarcze i polityczne wzmocnienie Ukrainy, w pierwszej kolejności jej rejonów przygranicznych itp.) powtarzam – Ukrainę możemy stracić”[9].

Tak więc druga połowa 1932 roku okazała się punktem, w którym zbiegły się i nałożyły na siebie dwa kryzysy – w społeczno-ekonomicznej i narodowej polityce Kremla. Jak wynika z dokumentów Stalin bał się ponad wszystko wybuchu społecznego na głodującej Ukrainie. Represje, które wkrótce rozpoczęły się, zostały jednocześnie skierowane przeciwko ukraińskiemu chłopstwu (terror głodem) i inteligencji ukraińskiej (indywidualny terror na masową skalę, czystka komórek partii komunistycznej). Ostre represje skierowane zostały nie przeciwko ludziom określonej narodowości lecz przeciwko obywatelom Państwa Ukraińskiego. I jest rzeczą zrozumiałą, że chodziło o Ukraińców. Sedno w tym, że obywatele Ukrainy nawet w pokornej rubaszce republiki sowieckiej samym swoim istnieniem stanowili zagrożenie dla kremlowskich zbrodniarzy, którzy zawładnęli partią i utworzonym przez nią nowym imperium.

Gdy mówimy, że państwo całkowicie uzależniło ukraińskich chłopów od siebie konfiskatą ich zapasów żywnościowych, to żądają od nas: pokażcie dokument! Nie ma dokumentu, nie ma ludobójstwa. Ludzie, którzy przeżyli Wielki Głód opowiadają, że specjalne brygady dokonywały rewizji w gospodarstwach chłopskich i zabierały całą żywność. Dziesiątki, setki, tysiące świadectw z różnych miejscowości tworzą zwarty obraz. Jeżeli tak, to trzeba wyciągnąć z tego jedyny możliwy wniosek: ci, którzy dokonywali rewizji działali na rozkaz, nawet gdy nie był on zapisany na papierze. Ale od nas wymagają dokumentu...

No cóż, można okazać również dokument pisemny, ale tylko we właściwym kontekście. Opowieść o nim należy rozpocząć od przypomnienia „prawa pięciu kłosów”, którego zadaniem była walka z „marnotrawieniem” plonów.

„Wychodząc na przeciw żądaniom robotników i kołchoźników” (czytamy w preambule) Centralny Komitet Wykonawczy i Rada Komisarzy Ludowych ZSRR w dniu 7 sierpnia 1932 r. przyjęły uchwałę „O ochronie mienia przedsiębiorstw państwowych, kołchozów i spółdzielni oraz wzmocnieniu własności społecznej (socjalistycznej)”. Za rozkradanie mienia proponowano rozstrzelanie, a „w razie okoliczności łagodzących” – pozbawienie wolności na okres nie mniejszy niż 10 lat[10].

W listopadzie 1932 r. Stalin delegował nadzwyczajne komisje ds. obowiązkowych dostaw zboża: pod kierownictwem W.M. Mołotowa – do USRR, L.M.Kaganowicza – na Kubań. Zgodnie z uzyskanymi od niego instrukcjami Mołotow sporządził tekst dwóch uchwał, KC KP(b)U z dnia 18 listopada i Rady Komisarzy Ludowych USRR z dnia 20 listopada, o identycznej nazwie „O przedsięwzięciach mających na celu wzmożenie obowiązkowych dostaw zboża” (ostateczny tekst został parafowany przez Stalina). Widniały w nich złowieszcze punkty o karaniu „dłużników” w naturze – mięsem i ziemniakami[11]. Wykorzystując sytuację stworzoną terrorystycznymi działaniami tych komisji biuro polityczne KC WKP(b) określiło ukrainizację Północnego Kaukazu mianem „petlurowskiej”. W uchwale KC WKP(b) i Rady Komisarzy Ludowych ZSRR z dnia 14 grudnia 1932 r. żądano „niezwłocznie przejść na Północnym Kaukazie w prowadzeniu dokumentacji sowieckich i spółdzielczych organów „ukrainizowanych” regionów, a także we wszystkich gazetach i czasopismach z języka ukraińskiego na rosyjski, jako bardziej zrozumiały dla mieszkańców Kubani, a także przygotować do jesieni szkoły do zmiany języka nauczania na rosyjski”[12]. W ciągu grudnia 1932 roku u chłopów bez przerwy szukano zboża. Do rewizji przywykli zarówno ci, których rewidowano, jak i przeprowadzający rewizje. Rewizje prowadzone były pod kierownictwem czekistów przez głodujących członków komitetów niezamożnych chłopów (otrzymywali określony procent z ujawnionego zboża), a także przez wydelegowanych z miast robotników. Tak, jak w roku poprzednim, w ramach obowiązkowych dostaw zboża, jeszcze przed rewizjami pozbawiono wieś prawie całości zboża.

W dniu 1 stycznia 1933 r. Stalin wysłał do Charkowa telegram z żądaniem oddawania zboża i zaproponował KC KP(b)U i Radzie Komisarzy Ludowych USRR „szeroko powiadomić poprzez rady wiejskie, kołchozy, kołchoźników i pracowników indywidualnych, że:

a) ci wszyscy, którzy dobrowolnie oddadzą państwu wcześniej rozkradzione i ukryte zboże nie zostaną poddani represjom;

b) wobec kołchoźników, kołchozów i pracowników indywidualnych, którzy z uporem ukrywają rozkradzione i ukrywane przed ewidencją zboże stosowane będą najbardziej surowe kary przewidziane w uchwale Centralnego Komitetu Wykonawczego i Rady Komisarzy Ludowych ZSRR z dnia 7 sierpnia 1932 r.”[13]

Telegram, którego całą treść stanowiły dwa zacytowane punkty wydaje się dziwny. Wcześniej Stalin nie zwracał się do chłopów którejkolwiek z republik związkowych z pogróżkami. Ponadto wiedział, że na Ukrainie zboża nie ma, bowiem przeprowadzone przez czekistów grudniowe rewizje dały mizerny wynik. Jednakże sens dokumentu jest zrozumiały, jeżeli zestawimy te dwa punkty. Punkt drugi jest adresowany do tych, którzy zignorowali wysunięte w pierwszym żądanie, czyli nie oddali zboża. A jak było można stwierdzić, kto nie oddał ukrytego zboża? Tylko rewizjami! Tak więc telegram Stalina był sygnałem do prowadzenia rewizji.

Osoby, które przeżyły Wielki Głód opowiadały, że w trakcie tych rewizji chłopom zabierano nie tylko ziemniaki i mięso ze słoniną, jak przewidywała uchwała w sprawie karania w naturze, lecz wszystkie artykuły żywnościowe. Tak więc telegram bezbłędnie wskazuje człowieka, który dał sygnał rozpoczęcia represyjnej akcji związanej z konfiskatą żywności, czyli organizatora terroru przy pomocy głodu.

Działania Stalina należy analizować w połączeniu. Na wspólnym posiedzeniu biura politycznego KC i prezydium Centralnej Komisji Kontrolnej WKP(b) w dniu 27 listopada 1932 r. powiązał on krach obowiązkowych dostaw zboża nie z polityką przydziałów (z której w końcu zrezygnował w styczniu 1933 r.) przenosząc relacje między państwem i kołchozami na system podatkowy), lecz ze szkodnictwem i sabotażem w kołchozach i sowchozach. „Było by niemądrze – oświadczył wtedy gensek – gdyby komuniści, wychodząc z założenia, że kołchozy stanowią socjalistyczną formę gospodarowania, nie odpowiedzieli miażdżącym uderzeniem na uderzenie tych odrębnych kołchoźników i kołchozów”[14].

Praprzyczyną akcji terrorystycznych było dążenie stalinowskiej grupy do zrzucenie z siebie winy za zapaść gospodarczą w „budownictwie socjalistycznym”, która doprowadziła do głodu w całym kraju. „Miażdżące uderzenie” skierowano wobec republiki, która mogła wykorzystać katastroficzne następstwa „podpędzania” gospodarki, aby wyjść z ZSRR. Stalin obawiał się, że wierchuszka USRR mogłaby wykorzystać wybuch społeczny dojrzewający wśród głodujących dwa lata z rzędu chłopów. Pozbawienie wszelkiej żywności było efektywnym środkiem stłumienia buntowniczego potencjału wsi ukraińskiej.

Stalin nie ograniczył się do konfiskaty żywności. 22 stycznia 1933 r. własna ręką (rękopis zachował się) napisał dyrektywę KC WKP(b) i Rady Komisarzy Ludowych ZSRR zaczynającą się od słów: „Do KC WWKP i Sownarkoma doszły informacje, że na Kubaniu i Ukrainie rozpoczęły się masowe wyjazdy chłopów „za chlebem” do Obwodu Centralno-Czarnoziemskiego, na Wołgę, do Obwodu Moskiewskiego, Obwodu Zachodniego, Białorusi”. Kreml żądał od kierownictwa sąsiednich regionów blokady USRR i Kubania[15].

U osób, które przeżyły okres Wielkiego Głodu powstało wrażenie, że władza wyniszczała ludzi w oparciu o przynależność etniczną. Rzeczywistość okazała się bardzie złożona: władza jednocześnie wyniszczała i ratowała ukraińskich chłopów. Pawieł Postyszew, który przyjechał w końcu stycznia 1933 r. na Ukrainę z dyktatorskimi pełnomocnictwami miał dwa zadania: zorganizować wiosenne siewy i zlikwidować „nacjonalistyczne odchylenie” w partii i aparacie sowieckim. W lutym uwolnił posiadane w USRR zapasy zboża, aby karmić głodujących. Pomocy udzielał jedynie tym, którzy zdolni byli do podjęcia pracy. Tak oto chłopów przyuczano do pracy w kołchozie. Jednocześnie Postyszew uderzył w Ukraińską Partię Komunistyczną i bezpartyjną inteligencję. Ilość osób aresztowanych przez czekistów w roku 1932 stanowiła 74 849, zaś w 1933 roku – 124 463[16]. Po Wielkim Głodzie i masowych represjach w latach 1937-1938 republika straciła swój buntowniczy potencjał (za wyjątkiem obwodów zachodnich, które weszły w skład ZSRR w 1939 r.).

Nie ma już tych polityków, którzy rzucili Ukrainę w wir przerażających represji. Nie istnieje także totalitarne państwo, którego kierownictwo niesie odpowiedzialność za Wielki Głód. Oczekujemy od społeczności międzynarodowej uznania tej zbrodni za ludobójstwo. Przede wszystkim oczekujemy tego od Federacji Rosyjskiej, ludność której również poniosła wielomilionowe straty w latach stalinowskich jednoosobowych rządów.

 

---

prof. Stanisław Kulczycki (ur. 1937) – ukraiński historyk, wicedyrektor Instytutu Historii Ukraińskiej Akademii Nauk.

[1] Сталин И. Сочинения. – Т. 13. – С.183-184.

[2] Famine in Ukraine 1932–1933. – Edmonton, 1986. – P.12.

[3] Davies R.W., Wheatcroft Stephen G. The Years of Hunger. Soviet Agriculture, 1931–  1933. – Palgrave Macmillan, 2004. – P. 481-484.

[4] Ibidem. – P.441.

[5] Пайпс Ричард. Россия при большевиках. – М., 1997. – С.184.

[6] Сталин и Каганович. Переписка. 1931–1936 гг. – М., 2001. – С.18.

[7] Tamże, s. 273-274.

[8] Lynne Viola. Peasant rebels under Stalin. – New York, Oxford, 1996. – P.138-140.

[9] Сталин и Каганович. Переписка. 1931–1936 гг. – С.274.

[10] Tamże, tom 3, s. 453-454.

[11] Голод 1932–1933 років на Україні: очима істориків, мовою документів. – К., 1990. –     С.254; Колективізація і голод на Україні. 1929–1933. – К., 1992. – С.549.

[12] Tamże, s. 293-294.

[13] Голод 1932–1933 років на Україні: очима істориків, мовою документів. – С.308.

[14] Трагедия советской деревни. – Том 3. – С.559.

[15] Tamże, s. 32, 635.

[16] Нікольський В.М. Репресивна діяльність органів державної безпеки СРСР в Україні     (кінець 1920‑х – 1950‑ті рр.). – Донецьк, 2003. – С.119.

W zeszłych latach często dyskutowano nad tym, jak w przyszłości ma wyglądać pamięć historyczna i kulturowa nowej, rozszerzonej Europy, traktowanej przede wszystkim jako rozszerzona Unia Europejska. Najbardziej kontrowersyjne były przy tym najczęściej tematy, które dotyczyły historii państw o ustroju komunistycznym należących uprzednio do Układu Warszawskiego. Konflikty dotyczące pamięci i upamiętniania wynikały przede wszystkim z różnych narodowych poglądów na historię własnego państwa i ich ocenę w XX wieku. Przede wszystkim chodzi w tej dyskusji o państwa, których obchodzenie się ze zbrodniami nazistowskimi i komunistycznymi nie pokrywają się z powstałymi w przeciągu ostatnich dekad w zachodniej Europie i przede wszystkim Republice Federalnej Niemiec oczekiwaniami i standardami.

Nie chodziło i nie chodzi tutaj jedynie o to, które zdarzenia historyczne są – lub może trafniej: powinny być - upamiętniane w jakiej formie. Dyskusja o tym, jak należy oceniać te zdarzenia historyczne i jak powinny one być wplecione w poszczególne narodowe i ponadnarodowe narratywy historyczne jest co najmniej tak samo burzliwa. Przy tych dyskusjach niemałą rolę odgrywa też kwestia poszczególnych priorytetów w odniesieniu do przedstawiania i upamiętniania innych wydarzeń historycznych, w szczególności zbrodni nazistowskich.

W znacznej mierze chodzi tutaj również o kwestie estetyczne, zaadaptowane formy i wymiary ilościowe, które ustalają znaczenie pomników lub miejsc upamiętnienia na podstawie wysokości, rozmiaru lub wyrażonej w metrach kwadratowych rozciągłości poszczególnych instalacji i z których czystej wielkości wywodzą się wnioski dotyczące istotności w odniesieniu do pomników dotyczących innych – często obieranych jako konkurencyjnych – zdarzeń.

Dyskusje te są obecnie prowadzone przede wszystkim w odniesieniu do rozwijających się kultur pamięci w byłych zdominowanych przez Sowietów postsocjalistycznych państwach Europy Środkowo-Wschodniej, które w przeciągu XX w. stały się miejscem zbrodni dwóch największych totalitarnych systemów – narodowego socjalizmu i komunizmu.

Wiele z tych państw przeżyło przy tym wielokrotną okupację, która dziś, w regionalnie i narodowo różniącej się skali, kształtuje powstające od 1991 r. kultury upamiętniania w tych państwach. Szczególną pozycję w tej dyskusji zajmuje rozwój w Federacji Rosyjskiej, której przypisuje się wyłączną winę za popełnione w całym bloku wschodnim przestępstwa. Przy tym często się zapomina, iż społeczeństwo rosyjskie również padło ofiarą zbrodni stalinowskich, tak samo, jak w krajach później okupowanych przez Związek Radziecki. Te wspomnienia nieco przykrywają autorytarne reżimy z czasów międzywojennych, które również prześladowały ludzi lub grupy ludzi na tle politycznym, religijnym i/lub etnicznym.

W połączeniu z rozgraniczeniem czasu po Drugiej Wojnie Światowej, ocenianym wyłącznie jako niewola sowiecka, służą one promocji narodowosocjalistycznej tożsamości i są równoznaczne z szeroką eksternalizacją winy i odpowiedzialności – najczęściej w kierunku Moskwy – jak i z konstruowaniem własnej, uzasadnionej narodowo, tożsamości ofiar bądź oporu. 

Związane z tym jest widoczne przejęcie obszaru publicznego za pomocą:

-        własnych pomników i symboli, które zastępują dotychczasowe,

-        zmian nazw ulic i instytucji publicznych (do których zalicza się również tak powszechne instytucje jak kawiarnie i restauracje),

-        zmieszczenie/przekształcenie pomników i symboli sklasyfikowanych jako obce, które należy zneutralizować bądź znacjonalizować, tym samym usuwając ślady totalitarnej przeszłości,

-        reaktywację symboli narodowych i religijnych, które ze względu na swoja tabuizację i stłumienie w obszarze publicznym pod rządami komunistycznymi mają pozytywną konotację.

Od nowa powstające pomniki i miejsca upamiętniania spełniają, obok funkcji pamięciowej i upamiętniającej, również zadania informacyjne. Po pierwsze zaznaczane są odnalezione miejsca popełnienia masakr i groby masowe. Po drugie udziela się, za pomocą ustawionych tablic informacyjnych, wskazówek służących identyfikacji ofiar, poprzez przedstawianie znalezionych w grobach masowych przedmiotów osobistych takich jak etui na papierosy, okularów lub piór z inicjałami i proszenie społeczeństwa o pomoc w identyfikacji zmarłych. Nekrologi są upubliczniane i uzupełnia się je o nazwiska zidentyfikowanych ofiar, w celu ukazania wymiaru prześladowań i zbrodni.

Podczas gdy zbrodnie popełnione przez niemieckiego okupanta podczas Drugiej Wojny Światowej i walka przeciwko rządom narodowosocjalistycznym w byłych państwach socjalistycznych są – nawet jeżeli również selektywnie – upamiętniane w formie pomników, muzeów i miejsc upamiętniania, jak i poprzez rytuały, zbrodnie popełnione przez Związek Radziecki bądź krajowych komunistycznych rządzących były tabuizowane i od 1991 r. przeżywają upamiętnianie.

W przeciągu ostatnich lat w byłych państwach komunistycznych Europy Środkowo-Wschodniej i Wschodniej powstał różnorodny materialny krajobraz upamiętniający w formie pomników, muzeów i miejsc upamiętnienia. Badania przeprowadzone przez „Fundację Badań nad Dyktaturą SED” (Bundesstiftung zur Aufarbeitung der SED-Diktatur) w ramach projektu dokumentacyjnego „Miejsca upamiętniające dyktatury komunistyczne” objęły dotychczas ponad 3.500 pomników, miejsc upamiętniających i muzeów. Wśród nich znajduję się ca. 400 pomników w Federacji Rosyjskiej upamiętniających Wielki Terror w latach 1937/38, bądź 300 pomników wzniesionych na Ukrainie dla ofiar wielkiej klęski żywiołowej Hołodomor w latach 1932/33. Stłumienie Rewolucji Węgierskiej z 1956 r. upamiętnia 150 pomników. Dotyczą one najczęściej narodowo-państwowych lub konkretnych regionalnych zdarzeń bądź konkretnych zbrodni. Upamiętnia się przy tym akcje, osobowości lub grupy osób, które odzwierciedlają narodowy opór przeciwko rządom komunistycznym i narodową asertywność. Związana z tym jest pozytywna narracja pamięci, która w szczególności w krajach nadbałtyckich i na Ukrainie^[1] kładzie nacisk na walkę przeciwko komunizmowi, a swoich protagonistów przedstawia jako działaczy ruchu oporu i ofiary komunizmu. To, w jakiej mierze ten opór był jednocześnie związany z zaangażowaniem na rzecz wartości demokratycznych, jest w tym przypadku drugorzędne.

Pomniki upamiętniające zbrodnie popełnione pod rządami komunistycznymi i ich ofiary powstawały jednakże w żadnym wypadku jedynie po upadku reżimów komunistycznych. Przykładowo w 1981 r. powstał pomnik upamiętniający powstanie w 1956 r. w Poznaniu. W „wolnym świecie” powstawały liczne pomniki upamiętniające zbrodnie komunistyczne i ich ofiary. Zalicza się do tego przykładowo pomniki, które zostały wzniesione ku pamięci rewolucji węgierskiej w 1956 r. lub zbrodni katyńskiej w Europie Zachodniej, Kanadzie lub Stanach Zjednoczonych.

Po 1989/90 r. w byłych państwach komunistycznych nie powstawały jedynie pomniki i muzea, które krytycznie rozliczały się z przeszłością bądź upamiętniały ofiary. Wznoszono również muzea, miejsca upamiętniania lub symbole pamięci, które pozytywnie odnosiły się do przeszłości komunistycznej. Do nich zaliczają się przykładowo – jak w niektórych byłych republikach sowieckich - popiersia Stalina lub poświęcone Stalinowi muzea w Tbilissi, muzea dot. służb wywiadu, jak w Dnipropetrovsku lub Marij El. 

Ta powstała w zeszłych latach różnolita materialna kultura pamięci w formie tysięcy miejsc upamiętnienia i muzeów, symboli pamięci, pomników, monumentów, budowli sakralnych i parków muzealnych nie świadczy o tym, jak upamiętnienie zbrodni komunistycznych jest zakotwiczone w pamięci zbiorowej i jakie znaczenie mają dla większej części społeczeństwa takie symbole w przestrzeni publicznej. Często takie pomniki inicjowane są przez prywatne lub lokalne inicjatywy lub stowarzyszenia ofiar, co napotyka na brak zainteresowania lub nawet opór społeczności bądź instytucji publicznych. Wnioskując z dużej ilości nowo powstałych pomników na jednolitą pamięć narodową zastawiane jest dojście do istniejących dziś często obok siebie pamięci i różnorodnych ocen. Na Ukrainie jest więc kilkaset pomników upamiętniających wielką klęskę żywiołową w latach 1932/33, jednakże wyciągniecie z tej ilości pomników wniosku, iż pamięć o Hołodomor i jego ofiarach należą już do kanonu pamięci kulturowej nowej Ukrainy, byłoby błędne.

Wymownym przykładem tego są też setki pomników dla ofiar represji stalinowskich lub Gułagu, które powstały w Federacji Rosyjskiej. W wielu miejscach samo istnienie tych pomników nie jest znane większej części społeczeństwa, nie wspominając już o tym, że miałyby być częścią żywej kultury pamięci.

 

---

[1] Można by przytoczyć dalsze przykłady z Rumunii, Węgier lub Chorwacji, ale również i innych państw.

Was ist Auschwitz heute? Diese Frage ist gleich am Anfang zu stellen, bevor danach gefragt werden kann, wem es „gehört“. Dem Ort Auschwitz sind verschiedene Bezeichnungen zugewiesen worden. Die früheren Häftlinge, die dort nach dem Krieg eine Gedenkstätte schufen, nannten ihr Projekt ein Museum. Später, in den sechziger Jahren, wurde in Birkenau ein Denkmal errichtet, so als ob die Lagerruinen zur Erinnerung nicht ausreichten. Danach kam die Vorstellung auf, es handle sich um den größten Friedhof der Welt. Schließlich kam die Bezeichnung Gedenkstätte in Gebrauch. Das ist ein Neologismus, der vielleicht am klarsten die Unfähigkeit zeigt, die Sache beim Namen zu nennen.

Von allen ähnlichen Orten in Europa ist nur dieser in der Liste des Weltkulturerbes der UNESCO eingetragen. Diese Eintragung sollte zeigen, dass der Ort repräsentativ für andere Objekte dieser Art sei und dass die anderen nicht in die Liste aufgenommen werden würden. Ich weiß nicht, was „Objekte dieser Art“ bedeutet. Geht es um andere Vernichtungslager? Oder um das ganze System der Konzentrationslager? Ist der GULag in diese Typologie eingeschlossen? Mit der Eintragung „andere Objekte dieser Art“ in der Weltkulturerbeliste wird Auschwitz prägend für eine bestimmte Kategorie von Erinnerungsorten und zugleich Teil des Erbes der Menschheit. Hier stellt sich die im Titel formulierte Frage: Wem „gehört“ Auschwitz?

Die Frage lässt sich unter vielen verschiedenen Gesichtspunkten, die sich wiederum nicht ausschließen, betrachten: dem der Geschichte, der Politik, der Empathie, auch der Moral oder der Anweisung zum Handeln. Eine solche Komplexität von Betrachtungsweisen führt zu einer gewissen Subjektivität. An diesem Ort gibt es kein Entrinnen vor jener Subjektivität, denn die Menschen haben das Recht, sich mit diesem Ort in verschiedenen Abstufungen verbunden zu fühlen. Die Vernichtung des jüdischen Volkes war das eine, die Geschichte des Konzentrationslagers etwas anderes. Unter den nichtjüdischen Opfern gibt es viele Überlebende, die sich an diesen oder jenen Cousin erinnern, der dort umgekommen ist, zum Beispiel als politischer Häftling.

Auch politische und ideelle Unterschiede spielen eine Rolle. Für einige wird die erzieherische Funktion des Ortes im Vordergrund stehen. Für andere Gemeinschaften ist Auschwitz ungemein wichtig als Ort der Selbstidentifikation. Ich denke dabei an die jüdische Diaspora, in gewissem Grade auch an die Roma. In Polen fungiert Auschwitz dagegen besonders als Symbol der Unabhängigkeit, aber es sollte nicht vergessen werden, dass auch Polen verschiedene Geschichten über Auschwitz kennt. Zum einen war es ein Ort der polnischen Eliten, die dort in der Anfangszeit die meisten Häftlinge stellten. Eine andere Geschichte erlebten die Einwohner des Gebiets von Zamość, die dorthin verschleppt wurden, um ermordet zu werden. Wieder eine andere Geschichte war die der Hauptstädter nach dem Warschauer Aufstand. Und noch eine ganz andere Geschichte ist es für diejenigen, die bei einer Razzia aus der Straßenbahn gezerrt wurden und keine Ahnung hatten, wieso man sie dorthin brachte, wo sie doch gar nicht der Widerstandsbewegung angehörten. Für die Deutschen ist Auschwitz natürlich eine besondere Erfahrung. Ihre Besuche dort wecken starke persönliche Bezüge zu diesem Ort. Die katholischen Christen sehen einen Bezug zum Märtyrertum, ja gar zur Heiligkeit, die sich ihnen dort offenbart.

Bei all diesen vielgestaltigen Sichtweisen von Auschwitz wird verständlich, wieso nach dem Fall des Kommunismus die neunziger Jahre so konfliktgeladen waren. Plötzlich trafen all diese Erinnerungen an diesem Ort aufeinander, und ihre Akteure begannen, einander wahrzunehmen. Ich hoffe, wir sind heute aufgrund dieser Erfahrungen klüger.

Von allen Zugehörigkeiten drängt sich die derjenigen am meisten auf, deren Asche dort verstreut ist. Die Erinnerung und die Zugehörigkeit der Erben der Opfer hat Vorrang, vor allem der Juden, aber auch der Polen, der Roma, der Kriegsgefangenen der Roten Armee.

Auschwitz ist natürlich ein Symbol des Völkermords, aber auch das größte Konzentrationslager. Deshalb identifizieren die Besuchergruppen von heute diesen Ort auch mit Geschehnissen, die sich vielleicht häufiger an anderen Orten abspielten. Geistliche wurden öfter in Dachau ermordet, ihrer wird aber auch hier gedacht. Frauen in Ravensbrück. Deutsche Homosexuelle oder Zeugen Jehovas auch in anderen Lagern – Dachau, Sachsenhausen, Oranienburg, Flossenbürg. Behinderte wurden überhaupt nicht in den Lagern ermordet, sondern oft in Einrichtungen an den Pflegeheimen oder in Vergasungswagen, dennoch wird auch ihrer an diesem Ort gedacht.

Was ist über die Personen auf der anderen Seite des Stacheldrahts zu sagen? Dort arbeiteten ungefähr 8000 SS‑ und Gestapoleute. Historiker schätzen, dass  im gesamten Lagersystem ca. 70.000 NS-Funktionäre tätig waren, von denen nach dem Krieg 1600–1700 den Gerichten übergeben wurden. Die meisten der Angeklagten bekamen Haftstrafen von drei bis fünf Jahren, oft auf Bewährung.

Wenn schon einmal von den Tätern die Rede ist, bleibt noch eine sehr heikle Frage offen. Ein Häftling konnte zugleich Täter sein, denn so funktionierte das System. Der Kapo, der Blockälteste oder der Pritschengenosse konnte zum Täter werden, wenn er schlug, Brot stahl, denunzierte oder keine Hilfe leistete. Hier haben wir es mit einer elementaren Erfahrung des Menschseins zu tun, mit etwas, das jeder von uns in seinem Leben durchmachen könnte, mit der Erfahrung, sich über jeden Zweifel erhaben zu wähnen und dabei unterschiedliche Gesichter zu haben.

Um den 60. Jahrestag der Lagerbefreiung herum galt die These, dass dieser Erinnerungsort bereits jetzt der gesamteuropäischen Geschichte angehöre und dass schon alles über ihn gesagt sei. Aber allein an der Besucherzahl sehen wir, dass die Menschen immer noch nach Antworten suchen. Während der vergangenen fünf Jahre hat sich die Zahl jedes Jahr verdoppelt. Letztes Jahr wurde ein absoluter Besucherrekord erreicht. Vor einigen Jahren tauchten in den Besucherstatistiken auf einmal auch Südkoreaner auf, heute sind es fast 40.000 jährlich. Fast so viele Besucher wie aus Frankreich oder Israel. Dabei gehört Korea doch zu einer ganz anderen Welt mit einer ganz anderen Geschichte. Die Mandschurei, China, Japan und Korea hatten während des Zweiten Weltkriegs ihre eigenen Tragödien. Und dennoch besuchen Menschen aus jenen Ländern diesen Ort. In den neunziger Jahren galt Auschwitz vor allem in Europa, Israel und Nordamerika als Symbol. Aber jetzt, vor unseren Augen, hat es sich in ein Symbol wahrhaft der gesamten Welt verwandelt.

Es gibt geographische, politische und historische Regionen, die sich mit Auschwitz nicht verbunden fühlen und das nicht offenbaren wollen. Vor allem möchte ich auf Österreich hinweisen, das in gewisser Weise ein Problem darstellt. Nur 3000 österreichische Besucher im vergangenen Jahr, bei 60.000 Deutschen und 56.000 Italienern. Wenn aus Österreich 3000 kommen und aus Tschechien fast 25.000, heißt das, dass wir es mit einem Erziehungs- und Identitätsproblem zu tun haben, das noch nicht bewältigt ist und über das wir gemeinsam nachdenken müssen. Ich betone: gemeinsam. Menschen aus Afrika und der arabischen Welt kommen überhaupt nicht. Dieses Problem geht auf die heutigen politischen Umstände zurück. Aufgrund dieser Vernachlässigung entsteht eine neue Geografie der Verleugnung.

Von wachsender Bedeutung wird die Tatsache sein, dass die nationale Zugehörigkeit im heutigen Europa nicht mehr der wichtigste Bezugspunkt für die eigene Identität ist. Es gibt national gemischte Besuchergruppen, die sich an diesem Ort selbst in anderer Weise wiederfinden – als Ärzte, Juristen oder Priester.

Es gibt noch andere Merkmale einer subjektiven Zugehörigkeit – zum Beispiel der persönliche Einsatz für die Erhaltung der Gedenkstätte. Seit Jahren trägt die polnische Regierung die Hälfte des Gedenkstättenbudgets. Die andere Hälfte muss das Museum aufbringen, einige wenige Prozent kommen aus dem Ausland. Zugehörigkeit und Verantwortung lassen sich nicht trennen, sie fügen sich   zu einem moralischen Problem.

Zum Schluss möchte ich noch die Frage der Teilhabe ansprechen – das ist vielleicht die wichtigste Frage, die sich aus dem Zugehörigkeitsgefühl und der Verantwortlichkeit ergibt. Wenn man die Bilder der Befreiung des Lagers betrachtet, lässt sich die Assoziation mit Ruanda nicht verdrängen. Die Frage richtet sich nicht auf die beiden Ereignisse, sondern auf unsere Passivität. Die Idee gesellschaftlicher Partizipation besteht darin, dass der Mensch verbunden ist mit dem, woran er mitarbeitet, was er erschafft, für was er sich engagiert, dessen Zwecke er verfolgt. Die Zugehörigkeit eines Menschen zu diesem Erinnerungsort wäre die Erfüllung des Ziels, das heißt: Nie wieder. Unterdessen besuchen Millionen Menschen Auschwitz und andere Orte dieser Art – wie zum Beispiel Yad Vashem oder das US Holocaust Memorial Museum. Und dieselben Menschen sitzen später vor ihren Fernsehern, schauen sich die Berichte aus Darfur an und sehen den Zusammenhang nicht. Als Einwohner freier Länder kritisieren sie diejenigen, die in den Jahren Hitlers nichts dagegen getan haben. Unmittelbar darauf tun sie selbst nicht das Geringste gegen andere Tragödien in der Welt.

Wenn ich also die mir gestellte Frage beantworten soll, würde ich sagen, dass Auschwitz als Erinnerungsort auf tragische Weise allen und zugleich niemandem gehört. Immer noch, leider.

Aus dem Polnischen von Andreas R. Hofmann

---

Dr. Piotr Cywiński (geb. 1972) – Historiker, Direktor des Staatlichen Musuems Auschwitz-Birkenau, Mitglied des Internationalen Auschwitz-Rates. Katholischer Aktivist, ehemaliger Präsident des Klubs der Katholischen Intelligenz in Warschau.

---

 

Article by Paweł Ukielski, Deputy Director of the Warsaw Rising Museum

The Warsaw Uprising is one of the events key to understanding the history of Warsaw, Poland, Central Europe and World War II. Firstly it shows the identity of a city wiped off the face of the Earth, secondly it explains the enslavement of Poland and Central Europe after the war and thirdly it is the last example of real German-Soviet cooperation in the desire to destroy the Polish capital.

The Uprising shows that the war was not a simple fight of good against evil (as it often perceived in Western Europe) but that in fact three sides, each with different goals, were involved – two totalitarian systems and the world of Western democracies. During the war the alliances changed – the West allied itself with one of the totalitarianisms to beat the other while Central Europe paid the price of the alliance.

Warsaw uprising never entered the world remembrance canon. It became so because it had been in nobody's interest – neither the communist Polish authorities', nor the Kremlin's and not even the Western Allies'. The memory about the Uprising had been ardently falsified – the intensity and nature of the lies varied but the authorities could not agree to tell the full truth as that would completely delegitimize their government. After allowing the complete truth of the Uprising to be known there would be no avoiding talks about the legal Polish state which had been functioning for over two years on a small piece of land in Poland, about the authorities which were working very efficiently considering the extreme conditions and finally about the plan of post-war Poland's political system, which had been prepared and the gist of which had been published in “Journals of Laws”. Because of that, after the period of the worst and most primitive Stalinist propaganda, and along with the “thaw” of 1956 it became possible to praise the “Uprising's heroes” but not its leaders and the whole Armia Krajowa (Home Army). The state-forming side of the work of Polish Underground State, legalism of the authorities, the forming of civil society and international situation were all completely ignored.

In 1989 Fukuyama announced “the end of history” and predicted that with the fall of Communism the period of great ideological conflicts was over and the whole world was headed towards liberal democracy. In Poland of the 1990s this “end of history” took the form of a slogan “let's build the future and leave the past to the historians” and of pushing the matters concerning collective memory outside the mainstream of public debate. The result was a paradoxical situation in which complete freedom of historical research and the presenting the results were possible, however the effects of this work were not reaching a wider audience.

In the beginning of the current century a return to history and matters of identity had been visible in public debate around the world. The terrorist attacks of Semtember 11, 2001 were the symbolic breakthrough moment. In Europe historical politics was also re-evaluated as evidenced by Germany and Russia (especially their attitude to the memory about World War II). In this period changes began also in Poland where people more often realised that was is impossible to build a conscious modern society without the unity of remembrance and that the “cold” plan of a community based only on economic ties was not functioning well.

In such an atmosphere of change the decision to build the Warsaw Rising Museum was made. The history of the project in itself is an extremely interesting contribution the history of post-war Poland and shows the attitude of successive governments to collective memory. The idea of the commemoration appeared already in the 1940s, then was revived in the times of the first Solidarity and finally during the years of Polish Third Republic was constantly returning as a valid topic, however one of little importance and that could not be realised. Only in 2003 the then president of Warsaw, Lech Kaczyński, made the decision about the location of the museum, put Jan Ołdakowski in charge of the building and selected the opening date – the 60^th anniversary of the outbreak of the Uprising.

A few basic guidelines were followed during the planning of the exhibition. Firstly, it was to be a narrative museum, fluently telling a story. All the means of expression – photographs, films, text information, multimedia, set design installations and objects were therefore subordinated to the narration, the multifaceted story about the Warsaw Uprising. Secondly, the exhibition should engage the viewer in the story it tells and use all the means to recreate the atmosphere of the days of the Uprising. And thirdly, nobody should be left indifferent and all should be made to rethink the story they watched individually. In that sense Warsaw Rising Museum is interactive, not because it uses modern multimedia but because it engages the viewer in interaction with history.

It was important to decide who should be the main audience of the exhibition. It seemed natural to turn to a young person, one that has to be convinced that history can be interesting and is not just a collection of dates and facts and that people who fought in the Uprising were the same as her/him. The second group that had to be catered for, especially in the context of limited knowledge of Polish history, were foreigners. The third important target group, having different requirements than the other two, are veterans who took part in the Uprising.

After defining the main target groups it had to be figured out how to reach them. It had been settled that to reach the target it is necessary to “speak his language”. With the young visitors in mind new technologies are widely used and there are many different stimuli – sound, visuals and multimedia. To reach the foreigners practically all text in the exhibitions is given in two languages – Polish and English. The veterans are treated differently, however – they are not guests of the Museum but its co-hosts and are also responsible for the magic of the place.

To achieve the intended goads the atmosphere of the place was also created during the year of work on the Museum. It was very important to convince the citizens of Warsaw that a place important for the identity of the city is being built before their eyes, an important spot on the map of the capital. To achieve this close cooperation with the media had been started and they were given appropriate amount of information about all the decisions regarding the design and the building of the Museum. At the same time numerous social events, such as collecting of Uprising souvenirs, were organised to make people involved in the project even more active. All these actions caused that the opening of the Museum became a very anticipated event.

The intended goals were achieved – the Museum was visited by over half a million visitors in 2007, the veterans feel they are the co-hosts and over 60% of the visitors are 30 years of age or younger. It is also visible in the people's reactions that practically no one leaves the Museum indifferent. The Museum also became a “must see” spot for foreign tourists, many of whom visit the exhibition. Official national delegations, including crowned heads, presidents and prime ministers, are also frequent guests of the Museum.

Warsaw Rising Museum is not just an exhibition however – it consists of many parts dealing with different types of activities. There are the Oral History Archives collecting interviews with all living participants of the Uprising, Volunteer Centre, a library and an archive, very active History and Didactics Section, many texts are being published. Stefan Starzyński Institute is also a part of the Museum and deals with Warsaw's identity and the continuation of the work of Warsaw's great president.

The Museum organises many cultural events often outside traditional museum activity. The celebrations of the anniversaries of the Uprising are of course the most important but there are also teen concerts, theatre (or “paratheatre”) shows, social efforts and open-air events for the youngest. In the course of annually organised Warsaw Festival “Tyrmand-Komeda-Polański” the Stefan Starzyński Institute prepares various cultural events referring to Warsaw of the 1950s and 1960s. Recurring meetings with history, film, architecture and arts also take place in the Museum, while painters paint on the “Art Wall” in the Freedom Park surrounding the Museum.

This large-scale activity combined with modern, narrative exhibition creates the peculiar climate of the Warsaw Rising Museum. A museum that is a place of remembrance but also a live centre on the cultural map of Warsaw, a part of its identity. The special place of the Warsaw Uprising in the collective memory, the modern form and the comprehensiveness of activity in one place give the effect of an institution drawing people in throngs. 

---

Paweł Ukielski PhD (born 1976) – historian and political scientist, specialised in research on Central Europe. Deputy director of the Warsaw Rising Museum, involved with the Institute of Political Studies of the Polish Academy of Sciences.

---